بافتار جغرافیایی و باستان‌شناسی دام‌پروران تمام‌وقت در زاگرس جنوبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری پیش از تاریخ ایران، دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

ظرفیت‌های زیست‌محیطی در زاگرس جنوبی، به تفاوت‌های بنیادینی در شیوه‌ها‌ی تولیدِ جوامع دام‌‌پرور و کشاورز تمام‌‌وقت موجودیت بخشیده است. این تفاوت‌ها سبب تحول ساختار‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع مذکور در مسیرهایی متفاوت با یکدیگر شده است. حاصل این تفاوت‌ها به وجود آمدن دو بافت سکونت‌گاهی در زیست‌محیط و زمین‌سیماهایی مجزا از هم بوده که جوامعی را با راهبردهای اقتصادی متضاد اما مکمل همدیگر شکل داده است. محوطه‌های جوامع دام‌‌پرور باستانی، به دلیل اسکان موقت، سیالیت در مکان‌گزینی و همچنین تراکم اندک داده‌های فرهنگی ماندگار مانند سفال، در بیشتر مواقع محوطه‌‌هایی غیر تپه‌ای هستند که در مناطق کوهستانی، دره‌های کم‌‌عمق و مناطق شیب‌‌دار حاشیه دشت‌ها واقع‌ ‌شده‌اند. ویژگی‌های بیان‌شده سبب می‌شود جوامع دام‌‌پرور باستانی‌ در مطالعات باستان‌شناسی، اغلب جوامعی نامرئی و غیر‌ملموس پنداشته شوند. در این پژوهش با تکیه ‌بر روش باستان‌‌مردم‌‌شناسی شواهدی را از محوطه‌‌های گونه‌نمایِ جوامع کوچ‌رو باستانی، که منطبق بر الگوی تحرک و اسکان جوامع کوچ‌رو معاصر در زاگرس جنوبی (مطالعه موردی: ایل قشقایی، طایفه شش بلوکی) است، معرفی کرده و به ارائه شواهد باستان‌شناسی برای تبیین مرزهای زیست‌محیطی و فرهنگی بین جوامع دام‌پرور و کشاورز پرداخته شود. در نهایت به تجزیه و تحلیل ارتباط موجود بین الگوی نهشته‌گذاری محوطه‌های باستانی و ساختار اقتصادی-اجتماعی جوامع یکجانشین و کوچ‌رو دشت آسپاس در شمال فارس پرداخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها


- اسکندری، نصیر؛ عابدی، اکبر؛ جوادی، مهری؛ شفیعی، مژگان؛ سلمان‌زاده، جواد؛ احمد یوسفی، مصیب؛ حبیبی، حسین و طیاری، زهرا (1392). پیشنهادی برای راهبرد کوچ‌نشینی جوامع کوچ‌رو عصر مفرغ حوضه هلیل رود بر پایه یافته‌های باستان‌شناسی و مطالعات قوم باستان‌شناسی، پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، سال پنجم، شماره نهم.
- اسماعیلی جلودار، محمداسماعیل (1391). گزارش مقدماتی کاوش نجات بخشی ترانشه D10 (محوطه کارخانه 1 - 020.KD 1) در محدوده سد تونل سوم کوهرنگ در چهار محال بختیاری. گمانه، نشریه باستان شناسی دانشگاه کاشان، شماره 2.
- اسماعیلی جلودار، محمد اسماعیل، سعید ذوالقدر  (1393). تحلیل داده‌های کاوش در محوطه کوچ‌نشینی شهریاری II از دوره هخامنشی در منطقه بیرگان کوهرنگ بختیاری، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره 6 دوره چهارم.
- اسماعیلی جلودار، محمد اسماعیل، سعید ذوالقدر(1394)، برهم‌کنش‌های فرهنگی ارتفاعات کوهرنگ بختیاری در دوره شوشان جدید1 (LS1) با فارس و خوزستان: (بر پایه کاوش نجات‌بخشی محوطه حاجی جلیل 2 (KD.043) در منطقه بیرگان کوهرنگ، مفاخر میراث فرهنگی ایران شماره 1.
- امان‌اللهی بهاروند، سکندر (1360). کوچ‌نشینی در ایران: پژوهشی درباره عشایر و ایلات، تهران: انتشارات آگاه.
- ایلخانی، هنگامه (1388). گزارش مقدماتی مطالعات بقایای گیاهی محوطه مهرعلی فارس، در گزارش مقدماتی فصل دوم کاوش‌های باستان‌شناسی، نجات بخشی تپه مهرعلی، اقلید فارس، ویرایش علیرضا سرداری، بایگانی مرکز اسناد پژوهشکده باستان شناسی )منتشرنشده).
- ایوانف، میخائیل سرگی یویچ (1384)، عشایر جنوب، ترجمه کیوان پهلوان و معصومه داد، تهران: انتشارت آرون.
- تاپر، ریچارد (1362)، سازمان اجتماع‌های کوچ‌رو در خاورمیانه، ترجمه ه. مزدا، ایلات و عشایر، مجموعه مقالات، تهران: انتشارات آگاه.
- جعفری، محمد جواد (1393). گزارش مقدماتی کاوش فصل سوم گورستان چال شاهین لما (یاسوج) مجموعه مقالات همایش بین المللی باستان‌شناسان جوان، تهران: دانشگاه تهران.
- دارک، کن. آر، (1379)، مبانی نظری باستان‌شناسی. ترجمه­ی کامیار عبدی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- داودی، محمود؛ عزیزی، قاسم؛ مقصودی، مهران (1393). بازسازی تغییرات آب و هوایی هلوسن در زاگرس جنوبی: شواهد گرده‌شناسی و زغال در رسوبات دریاچه پریشان، پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمّی، سال سوم، شماره.
- دومورینی، گوستاو (1375)، عشایر فارس، ترجمه جلال‌الدین رفیع‌فر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- رایت، هنری (1382). پس‌کرانه‌های شوشان در دوران شکل‌گیری حکومت‌های نخستین، باستان‌شناسی غرب ایران، زیر نظر فرانک هول، ترجمه زهرا باستی، تهران: انتشارات سمت. 
- رضایی، عزیزالله؛ سرداری، علیرضا (1388)، گزارش فصل اول بررسی باستا­ن‌شناسی در شهرستان اقلید، استان فارس، بایگانی مرکز اسناد پژوهشکده باستان­شناسی، منتشر نشده.
- رضوانی، حسن، کورش روستایی، احمد آزادی، ابراهیم قزل باش (1386). گزارش نهایی کاوش‌های باستان‌شناختی گورستان لما، سلسله گزارش‌های باستان‌شناسی، تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی.
- روستایی، کورش(1386)، گزارش فصل اول بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان کوهرنگ، تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی.
- روستایی، کورش(1394). گونه‌شناسی محوطه‌های باستانی منطقه کوهرنگ بختیاری، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره 9، دوره 5.
- زیدی، محسن (1386). الگوی استقراری و نوسان‌های جمعیتی فرهنگ‌های پیش از تاریخ تا دوران اسلامی در دره‌های حوضه رود کر، شمال غربی فارس، مجله باستان‌شناسی و تاریخ، سال 21، شماره 2، سال 22، شماره 1.
- سالزمن، فیلیپ (1362). کوچ متفاوت دو طایفه بلوچ، ترجمه نیما همای، ایلات و عشایر، مجموعه مقالات، تهران: انتشارات آگاه.
- سامنر، ویلیام (1377) بررسی‌های فراگیر منطقه‌ای در خاور نزدیک: نمونه‌ای از ایران، ترجمه کامیار عبدی، مجله باستان‌شناسی و تاریخ، سال 13 شماره اول.
- سرداری، علیرضا (1390). تحلیل پیچیدگی‌های اجتماعی- اقتصادی فرهنگ‌های شمال فارس (اقلید) در دوره مس‌سنگی بر اساس کاوش‌های تپه مهرعلی، پایان نامه دکتری، گروه باستان‌شناسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- سرداری، علیرضا؛ دیوارگر، مهدیه (1391). فرآیند تولید صنایع سنگی تپه مهرعلی فارس در بستر فرهنگ‌های اواخر پیش از تاریخ، مجله پیام باستان‌شناس، سال 9، شماره 18.
- شیخی، شیوا؛ مشکور، مرجان و سرداری، علیرضا (1393). بررسی اقتصاد زیستی ساکنان دوره لپویی محوطه مهرعلی فارس بر اساس مطالعه بازمانده‌های جانوری، مجله باستان‌شناسی ایران، شماره 2.
- عبدی، کامیار ( 1392). باستان‌شناسی، قیاس مردم‌شناختی و باستان مردم‌شناسی، مجله باستان‌پژوه، سال 15، شماره 2 (پیاپی 20).
- علمی‌زاده، هیوا؛ فرهادی، سعید و رزمی، مریم (1394). تجزیه و تحلیل گرانولومتری رسوبات دریاچه پریشان. پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، سال سوم، شماره 4.
- علمی‌زاده، هیوا؛ فرهادی، سعید؛ رزمی، مریم (1394). تجزیه و تحلیل گرانولومتری رسوبات دریاچه پریشان. پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، سال سوم، شماره 4.
- علیزاده، عباس (1376). گزارش توصیفی مقدماتی بررسی­های باستان­شناسی- انسان­شناسی در دره­های رود کر و ناحیه شمال غربی مرودشت، فارس، گزارش­های باستان­شناسی(1)، پژوهشکده باستان­شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور، شماره 1: 67-88.
- علیزاده، عباس(1383). منشا نهادهای حکومتی در پیش از تاریخ فارس. ترجمه کورش روستایی. انتشارات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری: بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد.
- علیزاده، عباس(1387). شکل‌گیری حکومت عشایری و کوهستانی ایلام باستان. انتشارات سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهار محال بختیاری.
- علیزاده، عباس(1386)، تئوری و عمل در باستان‌شناسی، چاپ سوم، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
- فرهنگ دره‌شوری، بیژن (1392). مدیریت مرتع در ایل قشقایی پیش از ملی شدن جنگل‌ها و مراتع، تهران: برگ زیتون.
- فیلد، هنری (1343). مردم‌شناسی ایران، ترجمه عبدالله فریار، تهران: کتابخانه ابن سینا.
- قربانی، حمیدرضا (1384). برهم‌کنش اقتصادی- اجتماعی کوچ‌گران و یکجانشینان و نقش آن بر تحول الگوهای استقراری در زاگرس مرکزی در دوره کلکولیتیک (مردم باستان‌شناسی)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- قزلباش، ابراهیم؛ جعفری، محمدجواد؛ رجبی، نوروز و محمد خانی، کورش (1395). کاوش باستان‌شناسی گورستان تاج امیر یاسوج، مطالعات باستان‌شناسی، دوره هشت، شماره یک.
- کرمی، محمد (1392). بازتاب توسعه اقتصادی- سیاسی در شمال فارس طی هزاره پنجم پیش از میلاد (بر اساس کاوش‌های دره بلاغی) مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان.
- لشکری، حسن؛ امیرزاده، ماریا و سادات حسینی، زهرا (1393). تحلیل دیرینه اقلیم حوزه آبریز دریاچه دشت ارژن با تاکید بر فراوانی استراکودها، مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، سال 24، پیاپی 51، شماره 3.
- لشکری، حسن؛ سادات حسینی، زهرا و امیر زاده، ماریا (1393). تحلیل دیرینه اقلیم‎شناسی دشت ارژن فارس با استفاده از آنالیز ایزوتوپ اکسیژن، نشریه پژوهش‌های اقلیم شناسی، سال دوم، شماره هفت و هشت.
- محرابی پور، زهرا ( 1389). الگوهای مصرف نیتروژن و رژیم غذایی زندگی مردم باستان در ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، گروه باستان‌شناسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- نوبری، علیرضا؛ سرداری، علیرضا؛ فاضلی، حسن و خطیب شهیدی، حمید (1391). توسعه فرهنگی جوامع شمال فارس در دوره باکون: تپه مهرعلی، مطالعات باستان‌شناسی، شماره 2، دوره 4، شماره پیاپی 6.
- نوروزی، علی اصغر؛ حیدری، محسن و احمدی، خسرو (1392). محوطه ساکی آباد در حوزه تالاب چغاخور: شواهدی از استقرار کوچ‌نشینی در دوره مس و سنگ در شمال زاگرس جنوبی، مطالعات باستان‌شناسی، دوره 5، شماره 1.
- هول، فرانک (1382). باستان‌شناسی غرب ایران، ترجمه زهرا باستانی، تهران: انتشارات سمت.
-  Abdi, K .(2003). The early development of pastoralism in the Central Zagros Mountains. Journal of World Prehistory.
-  Abdi, K(2015) Towards an Archaeology of PastoralismThe Near East and Beyond, International Journal of the Society of Iranian Archaeologists ,Vol. 1, No. 2, Summer-Autumn 2015. 
-  Abdi, K., Nokandeh, G., Azadi, A., Biglari, F., Heydari, S., Farmani, D & Mashkour, M. (2002). Tuwah khoshkeh: A middle chalcolithic mobile pastoralist camp-site in the Islamabad Plain, West Central Zagros Mountains, Iran. Iran, 43-74.
-  Alden, John.R.(1979),  Regional Economic Organization in Banesh Period, Ph.D. Dissertation, University Of Michigan.
-  Alden, John.R (2013). The Kur River Basin in the Proto-Elamite era-Surface Survey, Settlement Patterns, and the Appearance of Full-Time Transhumant Pastoral Nomadism, Petrie, C. A. (Ed.). (2013). Ancient Iran and Its Neighbours: Local Developments and Long-range Interactions in the 4th Millennium BC. Oxbow Books.
-  Alizadeh, Abbas. (2003) Some observation based on the nomadic character of fars prehistoric cultural development, Yeki Bud, Yeki Nabud:E ssays on the Archaeology of Iran in Honor of William M. Sumner.
-  Alizadeh, Abbas.(2006). The Origins of State Organizations in Prehistoric Highland Fars, Southern Iran. Oriental Institute Publications, Chicago.
- Alizadeh, Abbas.(2009), Prehistoric mobile pastoralists in south- centeral and southwestern Iran, The Oriental Institute of the University of Chicago.
-  Alizadeh, A., Kouchoukos, N., Bauer, A. M., Wilkinson, T. J., & Mashkour, M. (2004). Human-environment interactions on the Upper Khuzestan Plains, southwest Iran. Recent investigations. Paléorient, 69-88.
-  Barth, Fredrik (1961) Nomads of South Persia. Boston: Little, Brown.
-  Bernbeck, R. (1992). Migratory patterns in early nomadism: a reconsideration of Tepe Tula'i. Paléorient, 77-88.
-  Bessaignet, P. (1960). The Shahsavan: an example of settlement accompanied by Cultural transplantation, report for Institute of Social Studies and Research. Tehran University.
-  Cribb, R. (1984). Greener pastures: Mobility, migration and the pastoral mode of subsistence. Production Pastorale et Société Paris, (14), 11-46.
-   Cribb, R.(1991) Nomads in archaeology, Cambridge University press.
-  Djamali, M., De Beaulieu, J. L., Miller, N. F., Andrieu-Ponel, V., Ponel, P., Lak, R.,& Fazeli, H. (2009). Vegetation history of the SE section of the Zagros Mountains during the last five millennia; a pollen record from the Maharlou Lake, Fars Province, Iran. Vegetation History and Archaeobotany, 18(2), 123-136.
-  Helwing, Barbara, and Mojgan Seyedin. (2010) Bakun-Period Sites in Darre-Ye Bolāghi, Fars.” In Beyond the Ubaid: Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, edited by Robert A. Carter and Graham Philip, 277–92. Studies in Ancient Oriental Civilization 63. Chicago: Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.
-  Hole, F., Flannery, K. V., & Neely, J. A. (1969). Prehistory and human ecology of the Deh Luran Plain: an early village sequence from Khuzistan, Iran (No. 1). University of Michigan.
-  Hole, Frank. (1974). Tepe Tūlā'ī: an early campsite in Khuzistan, Iran. Paléorient, 219-242.
-  Hole, Frank.(2004). Campsites of the Seasonally Mobile in Western Iran. From Handaxe to Khan: Essays Presented to Peder Mortensen on the Occasion of His 70th Birthday.
-  Hole, Frank.(2009). Pastoral mobility as an adaptation. Nomads, Tribes, and the State in the Ancient Near East: Cross-disciplinary Perspectives, Oriental Institute, University of Chicago, Chicago.
-  Irons, William G.)1970( The Yomut Turkmen: A Study of Kinship in a PastoralSociety. Ph.D. dissertation, Anthropology Department, University of Michigan.
-  Jones, M., Djamali, M., Stevens, L., Heyvaert, V., Askari, H., Norolahie, D., & Weeks, L. (2013). Mid Holocene environmental and climatic change in Iran. Ancient Iran and its Neighbours, Petrie C (ed). Local Developments and Long-range Interactions in the 4th Millenium BC. British Institute for Persian Studies and Oxbow Books: Oxford, UK.
-  Khazanov, A. M. (2003). Nomads of the Eurasian steppes in historical retrospective. Nomadic pathways in social evolution, 5, 25-49.
-  Mashkour, M., & Abdi, K. (2002). The question of mobile pastoralist campsites in archaeology: the case of Tuwah Khoshkeh. Archaeozoology of the Near East V. Groeningen: ARC Publications, 62, 211-227.
-  Miller, N. F. (1982). Economy and environment of Malyan, a third millennium BC urban center in southern Iran. PhD Dissertation, Department of Anthropology, The University of Michigan.
-  Miller, N. F.(1985). Paleoethnobotanical evidence for deforestation in ancient Iran: a case study of urban Malyan. Journal of Ethnobiology, 5(1), 1-19.
-  Miller, N. F.(1990a). Archaeobotanical perspectives on the rural-urban connection. Economy and Settlement in the Near East: Anafyses of Ancient Sites and Materials, MASCA Research Papers in Science and Archaeology, supplement to, 7, 79-83.
-  Miller, N. F.(1990b). Clearing land for farmland and fuel: Archaeobotanical studies of the ancient Near East. Economy and Settlement in the Near East: Analysis of Ancient Sites and Materials, MASCA Research Papers in Science and Archaeology, Supplement to, 7, 71-83.
-  Miller, N. F.(2013). Agropastoralism and archaeobiology: Connecting plants, animals and people in west and central Asia. Environmental Archaeology, 18(3), 247-256.
-  Op't Land C. (1962). The shahsavan of Azerbaijan: A Preliminary Report( problems around the sedentarisation of Patoral Tribs, Raper No. 4) Tehran, ISSR., 1961; idem., The Permanent Settlement of the Daschte- Moghan Development Project Area (ibid, No 5), Tehran, ISSR. 1962; IDEM., Lesysteme de mariages chez les shah-savan du Moghan, IERS.
-  Potts, D. T. (2008). ”Review of Alizadeh, A. et al. The origins of state organizations in prehistoric highland Fars, southern Iran. Excavations at Tall-e Bakun (Oriental Institute Publications Vol. 128)”, Bibliotheca Orientalis LXV.1–2: 195–206.
-  Potts, D. T.(2014). Nomadism in Iran: From Antiquity to the Modern Era. Oxford University Press.
-  Salzman, Philip (1972) Multi-Resource Nomadism in Iranian Baluchistan. In Perspectives on Nomadism. W. G. Irons and N. Dyson- Hudson eds. Pp. 60-68. Leiden: E. J. Brill.
-  Sardari, Alireza (2013) Northern fars in the fourth millennium BC: cultural developments during the lapui phase, Ancient Iran and Its Neighbours: Local Developments and Long-range Interactions in the 4th Millennium BC. Oxbow Books.
-  Schweizer,(1974). “Nordost-Azerbaidschan und Shah Sevan-Nomaden,: in Strukturwandel einer nordwestiranischen Landschaft und ihrer Bevolkerung, in Eckart Ehlers. Fred Scholz und gunther Schweizer, Strukturwandlungen im Nomadisch- Bauerlichen Lebensraum des Orients ( Beihefte, Geographische Zeitschrift), Wiesbadaen, Steiner, 1970; idem ., The Aras- Moghan development project  in Northwest Iran and the problems of nomad settlement, Applied Sciences and Development.
-  Sołtysiak, A., Jafari, M. J., & Rajabi, N. (2010). Lama and Tol-e-Khosrow (Iran), seasons 2008–2010. Bioarchaeology of the Near East, 4, 63-69.
-  Sołtysiak, A. (2013). Report on selected human remains from Lama, southern zagros, iran. Iranica Antiqua, 48.
-  Sumner, W. M. (1986). Proto-elamite civilization in Fars. In Ǧamdat Nasr: Period or Regional Style (pp. 201-211). Dr. Ludwig Reichert Verlag Weisbaden.
-  Sumner, W. M(1988). Prelude to Proto-Elamite Anshan: The Lapui Phase in Mélanges P. Amiet. I.. Iranica Antiqua, 23, 23-43.
-   Sumner, W. M(2003), Early urban life in the land of Anshan,Library the university museum university of pennsylnania.
-  Sutliff, D. J. (2015). On nomadic transhumance at Neolithic Tepe Tula'i, Iran: A re-analysis of findings. Journal of Archaeological Science: Reports, 3, 392-397.
-  Tapper, R. L. (1972). The Shahsavan of Azarbaijan: A Study of Political and Economic Change in a Middle Eastern Tribal Society (Doctoral dissertation, University of London).
-  Vanden Berghe, L., and Haerinck, E. “Luristān, Pusht-i Kūh au Chalcolithique moyen (1987) (les nécropoles de Parchīnah et de Hakalān).” In La Mésopotamie préhistorique et l’exploration récente au Djebel Hamrin, edited by J.-L. Huot. Paris: Éditions du Centre National de la Recherche Scientifique.
-  Wheeler Pires-Ferreira, J. (1975). Tepe Tula'i: faunal remains from an early campsite in Khuzistan, Iran. Paléorient, 275-280.
-  Zagarell, A. (1975). Nomad and settled in the Bakhtiari Mountains. Sociologus, 127-138.
-  Zeder, M. A. (1991). Feeding cities: specialized animal economy in the ancient Near East. Smithsonian Inst Pr.
-  Zeder, Melinda and Blakman, james (2003), Economy and administration at banesh malyan, Yeki Bud, Yeki Nabud:E ssays on the Archaeology of Iran in Honor of William M. Sumner.