دوسویگی یک نماد: گرز گاوسر، از نمادی توتمی تا سلاح انجمن مردان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری پژوهش هنر، پژوهشگر مستقل

چکیده

گرز گاوسر یکی از ابزارهای نمادین در فرهنگ ایرانی است که در متون مختلف از اوستا گرفته تا شاهنامه و تواریخ دورۀ اسلامی، توصیف‌ و در قالب اسطوره، زبان، ادبیات و تصاویر بازنمایی شده و به‌ عنوان سلاح پهلوانان در کشتن اژدها نقش داشته است. این پژوهش با در نظر گرفتن سلاح گرز گاوسر به‌ مثابه یک نماد که معنایش را از طریق متون کسب کرده و پیوستگی آن با آیین‌های کهن، به بررسی دوسویگی نمادین گرز گاوسر پرداخته است. از یک سو، این ابزار نمادین در داستان فریدون حامل معنای توتمی است و یادآور حوزۀ منع‌شدۀ قربانی حیوانات در دین زرتشتی است و این وجه آن، در دیانت زرتشتی مورد قبول واقع ‌شده و حتی در کتب تاریخی دورۀ اسلامی نیز استمرار یافته است. از سوی دیگر، گرز گاوسر در پیوند با انجمن مردان، سلاح پهلوان برتر این گروه یعنی گرشاسب است و نزد تمدن‌های هندواروپایی، از اساطیر گرفته تا حماسه‌ها و نیز فرهنگ عامیانه و شفاهی، به طور پراکنده احیاء شده و استمرار یافته است. هر چند این وجه نمادین و آیینی گرز گاوسر، در دیانت زرتشتی پذیرفته ‌نشده، اما در روایات اوستا، شاهنامه و نیز در قصه‌های عامیانه فارسی، ویژگی نمادین خود را حفظ کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Duality of a symbol: Ox-Headed Gorz from a totemic symbol to the weapon of manhood community.

نویسنده [English]

  • Atefeh Amiri
Ph.D. in art research. free researcher.
چکیده [English]

Bull- headed gorz (Gorz-e-Gāvsar), is a symbolic weapon in Persian culture which has been described in various texts, from Avesta to Šāhnāma and historical texts of Islamic era. It has represented in forms of myths, literatures, texts and paintings as heroes’ weapon to kill dragon. This essay has considered the weapon of bull-headed gorz as a symbol which obtained its meaning through texts and correlation with ancient rituals, studied its duality. On one hand, in Ferēdūn story, this symbolic weapon represented as a totemic symbol which remind us prohibition of scarification animals (in this case: bull) in Zoroastrian religion. This totemic side has been confirmed in Zoroastrian texts and also prolonged to Islamic era and its historical books. On the other hand, related to manhood community, bull- headed gorz is a weapon of its primier hero, Garšāsp, and has spreadly prolonged and revived in Indo-European civilization, from myth to epic and folkloric culture. Although this symbolic and ritualistic aspect of bull-headed gorz is not accepted directly by Zoroastrian religion, but has survived its symbolic characters in Avesta narrations, Šāhnāma and Persian folk tales.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ox-headed Gorz
  • totem
  • Ferēdūn
  • Garšāsp
  • manhood community
ابن بلخی (1385). فارسنامه. با تصحیح گای لسترینج و رینولد نیکلسون. تهران: اساطیر.
استروس. کلود لوی (1361). توتمیسم. ترجمه مسعود راد. تهران: توس.
اسفندیار کاتب. بهاءالدین محمد بن حسن‌بد (1320). تاریخ طبرستان. ج 1. با تصحیح عباس اقبال. تهران: اساطیر.
انجوی شیرازی. ابوالقاسم (1369). فردوسی‌نامه. تهران: علمی.
اوهارپر. پرودنس (1369). گرز گاو سر در ایران پیش از اسلام. ترجمه امید ملّاک بهبهانی. فرهنگ. 7. 402-381.
ایرانشان بن ابی الخیر (1377). کوش‌نامه. به کوشش جلال متینی. تهران: علمی.
بهار. مهرداد (1389). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.
بی‌نا (1367). روایت پهلوی. ترجمه مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
بی‌نا (1369). شایست نشایست. ترجمه کتایون مزداپور. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
پورداوود. ابراهیم (1377). یشت‌ها. ج  1 و 2. تهران: اساطیر.
----------- (1380). یسنا بخشی از کتاب اوستا. تهران: اساطیر.
ثعالبی. ابومنصور محمدبن عبدالملک (1384). غرر اخبار ملوک فرس و سیرهم. ترجمه محمود هدایت. تهران: اساطیر.
جعفری دهقی. محمود و پوراحمد. مجید (1392). گرز گاو سر فریدون و منشأ آن. ادب فارسی. 3(2). 56-39.
حسینی‌راد. عبدالمجید (1384). شاهکارهای نگارگری ایران. تهران: موزه هنرهای معاصر.
دادگی. فرنبغ (1385). بندهش. گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس.
دورکهایم. امیل (1382). صور ابتدایی حیات مذهبی. ترجمه نادر سالارزاده امیری. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
دومزیل. ژرژ (1383). سرنوشت جنگجو. ترجمه مهدی باقی و شیرین مختاریان. تهران: قصه.
--------. کایوا. روژه. گودورف. ژرژ. یاماگوشی. ماسائو و دارمستتر. جیمس  (1391). جهان اسطوره‌شناسی 4. ترجمه جلال ستاری. تهران: مرکز.
سرکاراتی. بهمن (1354). گرز نیای رستم، نکته‌ای درباره شیوه تصحیح شاهنامه. زبان و ادبیات فارسی.  27(115). 323-338. 
-------------- (1376). بازشناسی بقایای افسانه گرشاسب در منظومه‌های حماسی ایران. نامه فرهنگستان. 10. 38-5.
-------------- (1385). سایه‌های شکارشده. تهران: طهوری.
سگال. روبرت (1389). اسطوره و آیین. ترجمه بهار مختاریان. سایت انسان‌شناسی و فرهنگ. اسطوره و آئین – انسان‌شناسی و فرهنگ. قابل دسترس در   anthropologyandculture.com
طبری. محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
فردوسی. ابوالقاسم (1379). شاهنامه. با تصحیح ژول مول. تهران: بهزاد.
 ------------ (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. دفتر یکم تا هشتم. تهران: دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
فروید. زیگموند (1342). پیدایش روانکاوی. ترجمه هاشم رضی. تهران: مؤسسه مطبوعاتی فراهانی.
قائمی. فرزاد (1391). اسطوره نبرد مهر و گاو نخستین و ارتباط آن با ابزار نمادین گرز گاوسر. ادب‌پژوهی. 21. 110-89.
کاسیرر. ارنست (1378). فلسفه صورت‌های سمبلیک. ج 2: اندیشه اسطوره‌ای. ترجمه یدالله موقن. تهران: هرمس.
کزازی. میر جلال‌الدین و فرقدانی. کبری (1386). توتم در داستان‌های شاهنامه. زبان و ادب. 34. 113-85.
کرویز، میشائیل (1396). نوافلاطونیسم و نظریه نماد نزد کاسیرر و پانوفسکی. ترجمه بهار مختاریان. سایت انسان‌شناسی و فرهنگ. قابل دسترس در anthropologyandculture.com
گردیزی (1363). زین الاخبار. تحقیق عبدالحی حبیبی. تهران: ماهی.
مختاریان. بهار (1385). میره و پیوند آن با جوانمردان و عیاران. نامه فرهنگستان. 8(1). 98-88.
------------ (1387). گاو برمایه، گرز گاوسر و ماه‌پیشانی. نامه فرهنگستان. 10(2). 135-125.
------------ (1399). درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه. تهران: آگه.
مسکویه. ابوعلی (1379). تجارب‌الامم. ج 1. تحقیق ابوالقاسم امامی. تهران: توی.
مولایی. چنگیز (1389). معنای نام فریدون و ارتباط آن با سه نیروی او در سنت‌های اساطیری و حماسی ایران. جستارهای ادبی. 42 (167). 175- 153.
ویدن گرن. گئو (1391). فئودالیسم در ایران باستان. ترجمه هوشنگ صادقی. تهران: کتاب آمه.
-------------- (1393). پژوهشی در خرقه درویشان و دلق صوفیان. ترجمه و تحقیق بهار مختاریان. تهران: آگه.
هدایت. صادق (1383). زند و هومن یسن. تهران: جامه‌دران.
هیلن برند. رابرت (1388). زبان تصویری شاهنامه. ترجمه سید داوود طبایی. تهران: فرهنگستان هنر.
هیلنز. جان (1375). شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.
Baily. H. W. (1971). Zoroastrian problems in the ninth-century books. Oxford: Clarendon Press.
Jung. C. G. (1971). Psychlological types: The Collected Works. Translated by Richard Francis Carrington Hull, Helton Godwin Baynes. London:  Routledge and Kegan Paul.
Nyberg. H. S. (1933). La légende de kərəsāspa in oriental studies. in Honour of C.E. Pavry. Oxford.
Spiegel. F (1871). Eranische altertumshunde I. Leipzig.
Widengren. Geo (1969). Der feudalismus im alten Iran. Arbeitsgemeinschaft für forschung des Landes Nordrhein-Westfalen40. Köln-Opladen.
Wikander. S. (1938). Der arische männerbund. Lund, Hakan Ohlsson.
----------(1941). Vayu, texte und untesuchungen zur indo-iranischen religionsgeschichte. Uppsala. Lundequist.