بازخوانی و نقد روش‌شناختی مطالعات توسعه اجتماعات محلی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جامعه‌شناسی توسعه دانشگاه تهران

2 دکتری جامعه‌شناسی توسعه اجتماعی دانشگاه تهران

چکیده

اجتماع محلی آخرین لایه اصالت فرهنگی و هویت دست‌نخورده و یکدست‌ تلقی می‌شود. مطالعات انجام‌شده در این حوزه با قوت‌های خاص خود و البته کاستی‌های روش‌شناختی همراه بوده‌اند. وجه غالب پژوهش‌های این حوزه با تأثیرپذیری از جامعه‌شناسی پوزیتیویستی، بیش‌ازپیش به‌سوی تحقیقات پیمایشی و پرسش‌نامه‌گرایی کشانده شده است و منطق غالب بر آنها فرضیه‌سازی بوده است؛ به‌گونه‌ای که تناسب بین مسائل و روش‌های تحقیق با بافت‌های محلی ضعیف بوده است. مطالعات پیمایشی در بستر و بافت‌های محلی، سازوکار روش‌شناختی مناسبی برای فهم عقلانیت بومی ندارد. از این‌رو کاستی‌ها و تقلیل‌های نادرستی در فهم بافت‌های محلی ایجاد می‌کند که گاهی نتایج متعارض و غیر پاسخگو به مسائل مترتب با بافت‌های محلی ارائه می‌کند. «فهم عقلانیت بومی» حلقه مفقوده این مطالعات است.
   در مقاله حاضر، با مروری نظری بر مفهوم اجتماع محلی و با اتخاذ بینش مردم‌شناسی پدیداری به‌نقد و بازخوانی مسائل مهم و بارز روش‌شناسی اثباتی و کاربرد سطحی، ناموجه و بعضاً گمراه‌کننده روش‌های آماری در مطالعات اجتماعات محلی پرداخته ‌شده است. استدلال مقاله این است که به‌کارگیری مشی پدیدارشناسانه در مطالعات توسعه اجتماعات محلی، نه ‌تنها باعث توجه به گروه‌های حاشیه‌ای و مغفول مانده و جای‌دهی آنها در بطن جامعه می‌شود، بلکه اراده‌های منفعل را فعال می‌کند و توسعه را به‌مثابه اقدامی ممکن و سهل‌الوصول برای اجتماعات محلی درمی‌آورد، و از طرفی زمینه را برای تأمل و بازاندیشی در باب رهیافت‌های بوم‌اندیش و کنش‌های بومی، بیش‌ازپیش فراهم خواهد کرد.

کلیدواژه‌ها


- ابراهیم زاده، عیسی؛ اسدیان، مرتضی (1392). تحلیل و ارزیابی میزان تحقق­پذیری حکمروایی خوب شهری در ایران، مورد شناسی شهر کاشمر. فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری- منطقه­ای، شماره 6.
- احمدی ، وکیل (1383)، بررسی گرایش به مهاجرت از روستا به شهر و عوامل مؤثر بر آن. پایان نامه کارشناسی ارشد جمعیت شناسی ، تهران : دانشگاه تهران.
-  احمدی، امیدعلی (1390). مطالعات کیفیت اجتماعی- فرهنگی محله­ای شهر تهران. ناشر: اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  ازکیا، مصطفی (1388). تحلیلی بر مطالعات روستایی در ایران. مجله توسعه روستایی. دوره اول شماره یک. صص31-7 .
-  ازکیا، مصطفی(۱۳۷۰ الف). جامعه‌شناسی توسعه و توسعه‌نیافتگی روستایی در ایران. تهران: اطلاعات.
-  ازکیا، مصطفی(۱۳۷۰ ب)، مقدمه­ای بر جامعه‌شناسی توسعه روستایی. تهران: اطلاعات.
-  ازکیا، مصطفی، حسینی­رودبارکی، سکینه (1393) تجربه زیسته روستاییان از دریافت یارانه نقدی و پیامدهای آن (مطالعه پدیدارشناختی: روستاهای آهنگر محله و قرن آباد شهرستان گرگان) فصلنامه توسعه محلی، دوره ششم، شماره 2. صص 192-167
-  اسماعیل­زاده، حسن؛ مظفر، صرافی (1385). جایگاه حکمروایی خوب برنامه­ریزی شهری طرح متروی تهران.  فصلنامه مدرس علوم انسانی، ویژه نامه جغرافیا.
-  اعرابی، سید محمد، بودلایی، حسن (1390). استراتژی تحقیق پدیدارشناسی، فصلنامه روش‌شناسی علوم انسانی، شماره 68.
-  اونو، موریو (1345). مونوگرافی ده ساعتلوی ارومیه. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی. دانشگاه تهران.
-  اونو، موریو (1374). خیرآبادنامه. ترجمه هاشم رجب­زاده.  تهران: دانشگاه تهران.
-  اونو، موریو و طالب، مهدی (1340). مونوگرافی ده ابراهیم­آباد. تهران:  مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی. دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
-  ایمان، محمدتقی (1390). نگاهی روش­شناسانه بر تدوین برنامه­های توسعه اقتصادی- اجتماعی بافت قدیم شهری. فصلنامه مطالعات شهری، سال اول ، شماره اول.
-  ایمانی جاجرمی، حسین (1384) بررسی جامعه‏شناختی عوامل موثر بر عملکرد شوراهای شهر در توسعه محلی  . رساله دکتری دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
-  ایمانی جاجرمی، حسین و سید احمد فیروزآبادی(1386)«بررسی مدل های سنجش عملکرد مدیریت محلی: با تاکید بر سازمان‌های مدیریت شهری و روستایی در ایران». نامه علوم اجتماعی 15
-  ایروانی، مهاجر (1344). مونوگرافی ده به‌آباد.  تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
-  آل احمد، جلال (1333). اورازان. تهران: کتابخانة دانش، سعدی.
-  آل احمد، جلال(1337). تات‌نشین‌های بلوک زهرا. تهران: کتابخانة دانش، سعدی.
-  آمار پژوهان نواندیش(1389). ارزیابی تاثیرات اجتماعی پروژه سرای محله یاس، ناشر:  اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  بلیکی، نورمن (1384) طراحی پژوهش­های اجتماعی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران: نشر نی.
-  بهلول، سید محمد رضا، نوابخش، مهرداد (1391). بررسی میزان هویت محله­ای شهروندان تهرانی و عوامل موثر بر آن. پژوهش­های شهری ، نمایه آثار و انتشار اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  پاک­سرشت، سلیمان (1390). ارزیابی پیامدهای اجتماعی نوسازی بافت فرسوده در محله اتابک. ناشر: اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  جمادی، سیاوش (1392). زمینه و زمانه پدیدارشنای، جستاری در زندگی و اندیشه­های هوسرل و هایدگر. چاپ چهارم. تهران: نشر ققنوس
-  جمعه­پور، محمود (1389). ارزیابی آثار اجتماعی- فرهنگی احداث فاز 3 بزرگراه یادگار امام (ره)، منطقه 2 شهرداری تهران. ناشر: اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  چمبرز، رابرت (1376). توسعه روستایی: اولویتبخشی به فقرا. ترجمه مصطفی ازکیا. تهران: دانشگاه تهران
-  حاتمی، علی (1392). بررسی رضایت شهروندان از عملکرد شهرداری تهران. پژوهش­های شهری؛ نمایه آثار و انتشار اداراه کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  حمدی، کریم، فتحی، سروش (1388). عوامل موثر در گسترش مهاجرت به کلانشهر تهران. فصلنامه مطالعات مدیریت شهری. سال اول شماره سوم.
-  خسروی، خسرو (1353). جامعه‌شناسی روستایی در ایران. تهران: دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
-  خسروی، خسرو(1360). مسئله ارضی و دهقانان تهیدست در ایران. تهران: بیداری.
-  دواس، ای. دی. (1376). روش پیمایشی در تحقیقات اجتماعی. ترجمه هوشنگ نایبی. تهران : نی.
-  دیلتای، ویلهلم (1388). مقدمه­ای بر علوم انسانی، ترجمه منوچهر صانعی بیدهندی، تهران: ققنوس
-  زارع، زهرا (1390). سنجش میزان اثربخشی فعالیت شوراهای سلامت محله­های شهر تهران. ناشر: اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  ساعی، علی (1390). تحلیل فازی اعتماد اجتماعی(مطالعه موردی: اعتماد شهروندان به شهرداری تهران). ناشر: جامعه و فرهنگ.
-  سراج­زاده، سیدحسین (1387). مسائل اجتماعی محله­ای شهر تهران. ناشر: اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  شاه­حسینی، پروانه و توکلی، هانیه (1392). تحلیل شاخص­های کیفیت زندگی شهری مورد محله: محله وردآورد منطقه 21 شهر تهران. فصلنامه آمایش محیط. شماره 24
-  شماعی، علی؛ آدینه­وند، علی و مریم حاجی­زاده (1391). ارزیابی عملکرد شهرداری­ها براساس حکمروایی خوب شهری (مطالعه موردی شهر یاسوج). فصلنامه مطالعات مدیریت شهری. سال چهارم. شماره 11.
-  صدیق سروستانی، رحمت الله و همکاران (۱۳۷۹). فراتحلیل مطالعات انجام شده در حوزه آسیب‌شناسی اجتماعی در ایران. نامة علوم اجتماعی. شماره ۱۵، تهران: دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
-  صفی­نژاد، جواد (1354).  مونوگرافی ده طالب‌آباد تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
-  طالب، مهدی (1372). مسائل و مشکلات مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران. مجموعه مقاله­های سمینار جامعه شناسی، جلد اول. تهران: سمت.
-  عبدالهی؛ مجید؛ صرافی، مظفر؛ توکلی­نیا، جمیله (1389). بررسی نظری مفهوم محله و بازتعریف آن با تاکید بر شرایط محله­های شهری ایران. پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره 72، صص 102-83.
-  عجمی، اسماعیل (1354). شش­دانگی. تهران: توس.
-  عمید، محمد جواد (1381)، کشاورزی، فقر و اصلاحات ارضی در ایران، ترجمه رامین امینی نژاد، تهران، نشرنی، چاپ اول.
-  عنبری، موسی (1387). تحلیل مسائل و کاستی­های پژوهش­های نوین در جامعه‌شناسی توسعه روستایی ایران، فصلنامه روستا و توسعه، سال 11، شماره 1.
-  غیاثوند، احمد (1387، 1388). بررسی اعتماد شهروندان تهرانی نسبت به عملکرد شهرداری تهران. ناشر: اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  غیاثوند، احمد(1390). نیازسنجی و ارزیابی پیوست اجتماعی پروژه توسعه و تجهیز فرهنگسرای اندیشه. ناشر: اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  غیاثوند، احمد(1390). نیازسنجی و ارزیابی پیوست اجتماعی پروژه توسعه و تجهیز فرهنگسرای اندیشه. ناشر: اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  فاضلی، نعمت­الله (1393). تجربه تجدد، رویکرد انسان­شناختی به امروزی شدن فرهنگ ایران. تهران: پژوهشکده  مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
-  فرجی­ملائی، امین، عظیمی، آزاده و کرامت­اله زیاری (1389). تحلیل ابعاد کیفیت زندگی در نواحی شهری ایران، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال اول، شماره دوم.
-  فرضی­زاده، زهرا (1392). درک بومی زنان از توانمندسازی . رساله دکتری دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
-  فیروزآبادی، سید احمد و حسین ایمانی جاجرمی. «سرمایه اجتماعی و توسعه اقتصادی اجتماعی در کلان شهر تهران». رفاه اجتماعی 6، 23 (1385): 197-224.
-  قادری، صلاح­الدین (1393) ارزیابی تاثیرات اجتماعی و فرهنگی پردیس کوهستان فرحزاد (دروازه فرهنگی البرز)، معاونت فنی و عمرانی شهرداری منطقه
قاسمی، سیدرامین؛ رشادت، سهیلا؛ مرادی، نوراله؛ رضایی، منصور؛ رجبی گیلان نادر، آرمان‌مهر، وجیهه (1393). نقش مشارکت محلی در ارتقاء امنیت اجتماعی از دیدگاه مردم کرمانشاه. مجله پژوهش و سلامت، دوره 4. شماره 2.
-  قالیباف، محمدباقر و دیگران (1390). ارزیابی کیفیت زندگی شهری (مطالعه مورد: محله یافت­آباد). فصلنامه علمی پژوهشی انجمن جغرافیای ایران. سال نهم. شماره31.
-  گل­کار، کورش (1392). آمارزدگی؛ نقدی بر افسون­زدگی کمیت باورانه در پژوهش. فصلنامه مسکن و محیط روستا. شماره 145.
-  گیدنز، آنتونی ( 1373). مبانی جامعه‌شناسی. ترجمه منوچهر صبوری. تهران: نی.
-  محسنی، منوچهر (1378). نگاهی به شکل­گیری و توسعه تحقیقات اجتماعی در ایران. وضعیت تحقیقات اجتماعی- فرهنگی در ایران. تهران: رسانش.
-  محمدپور، احمد (1392). تجربه نوسازی، مطالعه تغییر و توسعه در هورامان با روش نظریه زمینه­ای. تهران: جامعه شناسان.
-  مشهدی، زهراسادات، سجادی، ژیلا و پروانه شاه­حسینی (1390). بررسی وضعیت مشارکت مردم در مدیریت شهری با رویکرد محله­محوری. مطالعه موردی: محله شکیب منطقه 14 تهران. فصلنامه جغرافیا.
-  معصومی، سلمان (1388). مدیریت توسعه مشارکت محله­ای در راستای پایداری کلان­شهر با تاکید بر حکمروایی خوب. ناشر: اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
-  معصومی، سلمان(1389). توسعه محله­ای در راستای کلان شهر تهران. ناشر: جامعه و فرهن
-  موحد، علی و دیگران (1393). بررسی حکمروایی خوب شهری در محله­های شهری (مورد مطالعه منطقه 19 شهرداری تهران). فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی شهری، سال دوم، شماره7.
-  موسوی، سیدعبدالرضا و دیگران (1392). پارک­های علم و فناوری و اقتصاد شهری، محلی و منطقه‌ای؛ شناسایی عوامل زمینه­ای موثر در ارزیابی عملکرد این سازمانهای نوظهور. فصلنامه اقتصاد و مدیریت شهری. شماره سوم.
-  ناریان، دیپا؛ چمبرز، رابرت؛ شاه، میراک؛ پتش، پتی (1390). صدای فقرا؛ فریاد برای تغییر (پیامدهای توسعه). ترجمه مصطفی ازکیا و جمال رحمتی پور. تهران: انتشارات کیهان.
-  نقیب­زاده، احمد؛ ارشاد، ذاکر حسین (1391). الزامات و دستاوردهای روشناسی توسعه، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال پنجم. شماره اول.
-  نیک­خلق، علی اکبر (1344). مونوگرافی حسن لنگی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی و تعاون دانشگاه تهران.
-  هوگلند، اریک ج (1381). زمین و انقلاب در ایران. ترجمه فیروز مهاجر. تهران: شیرازه.
-  ین، رابرت (1381) تحقیق موردی، ترجمه علی پارساییان و سید محمد اعرابی، چاپ دوم. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
-  Ashworth, Peter, & Chung, Man Cheung, (2006), “Phenomenology andPsychological Science Historical and Philosophical Perspectives”, Springer Science + Business Media, LLC.
-  Barton, Hugh, 2003, Shaping Neighborhoods: A Guide for Health, Sustainability andVitality, Spon Press.
-  Bryman, Alan. (1988). Quality and Quantity in Social Research. London; Unwin Humanly Press.
-  Claude, Lumane P. (1995). Community Activeness, Success, and Well-being: A Comparative Case Study of Four Pennsylvania Rural Communities. A Thesis Submitted to the Pennsylvania State University in Candidacy for the degree of Doctor of Philosophy. Department of Agricultural Economics and Rural Sociology.
-  Creswell, w. John, (2007), “Qualitative Inquiry and research design;choosing Among Five approaches”, (second Edition).thousands oaks,ca, Sage Publications
-  Given.lisan, (2008).“ the sage encyclopedia of qualitative research methods”, vol 1& 2 .sage publications.
-  Holmes, David. And Mark. Turner, (1990). Socialogy and Developmant. London ; Harvest Wheat Sheaf Publication.
-  Kaufman, Harold. F. & Wilkinson, Kenneth. P. (1967). Community Structure and Leadership: An Interactional Perspective in the Study of Community. State College: Mississippi State University. Social Science Research Center. Bulletin No. 13
-  Layton, Robert. (1997). Introduction to Th eory in Anthropology. First Edition. London: Cambridge university Press.
-  Morse, m&Richards, l, (2002),“ read me first: for a user’s guide to qualitativemethods”, thousands oaks, ca: sage publications.
-  Moustakas, C. E. (1994). Phenomenological research methods. ThousandOaks, CA:Sage Publications
-  Neuman, Lawerenc. (2000). Social Research Approaches. Third Edition. London; Allyn and Bacon.
-  Patton, M. Q. (1989). Qualitative evaluation methods (10th printing). Beverly Hills, CA: Sage.
-  Rapport, F. wainwright, P. (2006). ”phenomenology as a paradigm ofmovement” ,nursing inquiry ,13(3), 228-236.
-  Sardan, Oliver (2005). Anthropology of Developmant; Understanding Contemporary Social Chenge. London; Zed Book Press.
-  Strathern, M. (1987). The limits of Auto-Anthropology. London: Tavistock Publication.
-  Van Manen, M. (1990), “Researching Lived Experience :Human Sciencefor an Action Sensitive Pedagogy. London, Ontario, Canada: the University of Western Ontario.