آیین و بازتاب‌های نمایشی آن در سبکِ زندگی مذهبیِ ایرانیان؛ رویکردی انسان‌شناختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده‌ی هنر، استادیار

2 دانشگاه هنر، دانشجوی مقطع دکتری رشته‌ی پژوهش هنر

چکیده

انسان‌شناسی اجرا امکانات گسترده‌ای برای مطالعه‌ی زندگی روزمره و آیین‌های زندگی به مثابه نمایشگری به دست می‌دهد. امروزه، با اهمیت یافتن سبک زندگی دینی بین دین‌داران ایران بعد از انقلاب، ابعاد این مطالعات، از اهمیتی حتی بیشتر از گذشته برخوردار شده است. این پژوهش، با واکاوی سبک زندگی دین‌داران به خصوص در عرصه‌ی زندگی روزمره، جنبه‌های نمایشگرانه را با بهره‌گیری از چارچوب‌های مردم‌شناسی فرهنگی مورد مطالعه قرار داده و تاثیرات عمیق نمایشگری و اجرا در زندگی دینی را بر فرد و جامعه مورد تاکید قرار داده است. پرسش این تحقیق در پی آن است که آیا امکان خوانشی اجرامحور از زندگی روزمره‌ی دین‌داران وجود دارد و چنین خوانشی چه جنبه‌هایی از انسان‌شناسی اجرا را در سبک زندگی دین‌داران می‌یابد؟ با انسان‌شناسی ترنر و چارچوب نظری گافمن، ابزار لازم برای مطالعه‌ی زندگی روزمره به مثابه اجرا، فراهم آمده است. برای پاسخ به این پرسش، سطح روزمره‌ی زندگی دین‌داران با مباحث گافمن و ابعاد آیینی آن با مباحث ترنر تطبیق داده شده و سپس نقش ابعاد آیینی در انطباق با زندگی روزمره بررسی شده است. همچنین مطالعه‌ی بدن به مثابه مهم‌ترین ابزار اجراگری و نقش آن در زمان و مکان، یکی از مهم‌ترین موضوعات موردمطالعه در این تحقیق است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد، تاثیرات اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای از خلال نمایشگری بدن در آیین‌های دینی مردم ایران انجام می‌گیرد که با نگاهی به آرای گافمن درباره بازنمایی خویشتن در زندگی روزمره برای اثرگذاری بر مخاطب و نیز نظریات ترنر درباره‌ی وضعیت آستانه‌ای و تغییر فرد در انتهای این وضعیت، قابل انطباق است. مرزهای این اثرگذاری چنان گسترده است که قصد دارد سراسر جامعه را به جلوه‌ای از امر قدسی بدل سازد. البته این امر، با چالش‌هایی همراه است که مستقیما با محدودیت‌های بدن در ارتباط است. این مقاله، تحقیقی میان‌رشته‌ای است که با وام‌گیری اصولی از نظریه‌ی اجرا در تئاتر و آیین‌های نمایشی، و پیوند آن با نظریاتِ انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی، به بررسی موضوع پژوهش می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها


-        ابن جزی‌الکلبی الغرناطی، محمد (1968). قوانین الاحکام‌الشرعیه و مسائل‌الفروع الفقهیه. بیروت: عبدالعزیز سید الاهل.
-        اکبرلو، منوچهر (1389). تئاتر خیابانی در ایران و جهان. تهران: نشر افراز.
-        باقری خلیلی، علی‌اکبر (1383). باورهای عامیانه‌ی طبی در پاره‌ای از متون ادبی در پژوهش‌نامه‌ی علوم انسانی و اجتماعی، سال 10، شماره‌ 14، صص 13-40.
-        پاینده، محمود (1355). آیین‌ها و باورداشت‌های مردم گیل و دیلم. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-        رحمانی، جبار و فیاض،‌ ابراهیم (1386). «مناسک عزاداری و وجدان جمعی در تشیع ایرانی» در نامه‌ی صادق، سال چهاردهم، شماره‌ی دوم (پاییز و زمستان)، صص 101-119.
-        رسولی، هاشم (بی‌تا). حواشی بر اصول کافی کلینی، ج4. تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
-        ساعدی، غلامحسین (1355). اهل هوا. تهران: انتشارات امیرکبیر.
-        شکنر، ریچارد (1386). نظریه‌ی اجرا، مهدی نصراله‌زاده. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
-        شکورزده، ابراهیم (1363). عقاید و رسوم مردم خراسان. تهران: انتشارات سروش.
-        عاملی، حر (1372). وسایل‌الشیعه، ج21. قم: موسسه آل البیت لاحیاء التراث.
-        علم الهدی، علی‌بن‌حسین (1364). رسائل‌الشریف‌المرتضی، ج3. تحقیق سید مهدی رجائی. قم: دارالقرآن الکریم.
-        غروی تبریزی، علی (1369). التنقیح فی شرح العروه‌الوثقی تقریرات درس آیت‌الله خویی: کتاب الصلاه، ج9. قم: انتشارات لطفی.
-        فکوهی، ناصر (1390). هم‌سازی و تعارض در هویت و قومیت. تهران: نشرگل آذین.
-        گافمن، اروینگ (1391). نمود خود در زندگی روزمره. ترجمه مسعود کیان‌پور. تهران: نشر مرکز.
-        مفید، شیخ محمد بن نعمان (1368). المقنعه. قم: موسسه النشرالاسلامی.
-        همایونی، صادق (1348). فرهنگ مردم سروستان، ج1. تهران: نشر دفتر مرکزی فرهنگ مردم.
-        _________  (1386). «نمادهای اسطوره‌ای در عزا، عروسی، تعزیه و سوگواری‌های مذهبی در فارس»، در کتاب ماه هنر، سال 10، شمارة 105-106 (خرداد و تیر)، صص50-61.
-        Aghaie, Kamran Scot (2005). The Women of Karbala Ritual Performance and Symbolic Discourses in Modern Shii Islam, Austin: University of Texas Press.
-        Barba, Eugenio (1995). The Paper Canoe A Guide to Theatre Anthropology, Translated by: Richard Fowler, London and New York: Routledge.
-        Belting, Hans (2005). Image Medium Body: A New Approach to Iconology, in: Critical Inquiry, Winter 2005; vol.31, no. 2, pp302-319, Chicago: University of Chicago Press. 
-        Corbin, Henry (1983). Cyclical Time and Ismaili Gnosis, Edited by: Herman Landolt, London: Kegan Paul International.
-        Corbin, Henry (1998). Alone with the Alone Creative Imagination in the Sufism of Ibn Arabi, Translated by: Ralph Manheim, Princeton: Princeton University Press.
-        Fischer-Lichte, Erika (2005). Theatre Sacrifice Ritual Exploring forms of political theatre, London and New York: Routledge.
-        Garfinkel, Harold (1991). Studies in Ethnomethodology, New Jersey: Prentice-Hall.
-        Glick, Leonard B. (2006). Marked in Your Flesh Circumcision from Ancient Judea to Modern America, Oxford: Oxford University Press.
-        Hutchby, Ian, Wooffitt, Robin (1998). Conversation Analysis: Principles, Practices and Applications, Polity Press.
-        Lehmann, Hans-Thies (2006). Postdramatic Theatre, Translated by: Karen Jurs-Munby, London and New York: Routledge.
-        Liddicoat, Anthony J. (2007). Introduction to Conversation Analysis, London: Continuum.
-        Lifton, Robert Jay and Olson, Eric (2004). Symbolic Immortality, in: Death, Mourning and Burial a Cross-Cultural Reader, Edited by: Antonius C. G. Robben, pp32-39, New Jersey: Blackwell.
-        Maynard, Douglas W. Weathersbee, Teddy E. (2007). Ethnomethodology, in: Encyclopedia of Sociology, ed. George Ritzer, Blackwell Publishing.
-        Perakyla, Anssi (2007). Conversation Analysis, in: Encyclopedia of Sociology, ed. George Ritzer, Blackwell Publishing.
-        Ritzer, George. (2003). Companion to Major Contemporary Social Theorists, Wiley-Blackwell.
-        Sacks, Harvey (1992). Lectures on Conversation, Vol.1 (1964-1968), ed. Gail Jefferson, Blackwell Publishing.
-        Slowiak, James and Cuesta, Jairo (2007). Jerzy Grotowsky, London and New York: Routledge.
-        Smith, Greg (2006). Erving Goffman, London and New York: Routledge.
-        Thurfjell, David (2006). Living Shi'ism: Instances of Ritualisation among Islamist Men in Contemporary Iran, Leiden: Brill.
-        Torab, Azam (2007). Performing Islam Gender and Ritual in Iran, Leiden: Brill.
-        Turner, Victor W. (1967). Betwixt and Between: The Liminal Period in Rites de Passage, in: Victor W. Turner, The Forest of Symbols: Aspects of Ndembu Ritual, Ithaca, New York: Cornell University Press.
-        Turner, Victor W. (1967). Revelation and Divination in Ndembu Ritual, London and New York: Cornell University Press.
-        Watson, Rod (2009). Analysing Practical and Professional Texts: A Naturalistic Approach, Ashgate Publishing. 
-        Wegenstein, Bernadette (2006). Getting under Skin Body and Media Theory, Massachusetts: the MIT Press.
-        Wooffitt, Robin (2005). Conversation Analysis and Discourse Analysis: A Comparative and Critical Introduction, London: Sage Publications.