بررسی دموکراتیک‌شدن فرهنگ در عصر مشروطه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری جامعه شناسی فرهنگی مدرس دانشگاه

چکیده

دموکراتیک‌شدن علاوه بر آنکه به شیوه انتخاب نخبگان جامعه مربوط می‌شود، می‌تواند مفهومی فرهنگی نیز داشته باشد. دموکراتیک‌شدن به معنای عام مبتنی بر سه بعد بنیادین است: برابری هستی‌شناختی، استقلال فردی (آزادی) و شیوه خاص انتخاب نخبگان. تأکید بر دو جزء نخست پایه‌ی دموکراسی فرهنگ را می‌سازد. از این نظر می‌توان جامعه‌ای پیشادموکراتیک‌ از نظر فرهنگ را از نوع دموکراتیک‌ آن متمایز ساخت. کارل مانهایم با ارایه شاخص‌های فرهنگ دموکراتیک‌ عملاً به ساخت یک «نوع مثالی» از چنین فرهنگی کمک می‌کند. عصر مشروطه به رغم آنکه غالباً از وجه سیاسی آن مورد توجه قرار می‌گیرد، نمونه‌ای مهم از عینیت‌یافتن هرچه بیشترِ چرخش فرهنگی جامعه‌ی ایرانی در ادامه‌ی تغییرات اجتماعیِ عصر «ناصری» است. بر این اساس در این مقاله تلاش می‌شود تا با بررسی آنچه در ویژگی‌های تاریخی عصر مشروطه و تحول فرهنگیِ زمینه‌‌ساز آن وجود دارد، به این پرسش پاسخ داده شود که علاوه بر آغاز فرایند دموکراسی سیاسی در ایران، آیا  نشانه‌هایی از دموکراتیک‌شدن فرهنگ نیز در این دوره قابل مشاهده بوده‌است؟ پاسخ به این پرسش، با استفاده از نظریه‌ی مانهایم و از رهگذر بررسی وجود نشانه‌های دموکراتیک‌شدن فرهنگ از نظر او، در تحولات عصر مشروطه ارایه شده است. نتایج این مطالعه نشان داد مجموعه تحولات فرهنگی و اجتماعی این دوره تاریخی در بطن خود دارای نشانه‌های مهمی از آغاز فرایند دموکراتیک‌شدن فرهنگ است.

کلیدواژه‌ها


-      آبراهامیان، یرواند (1387)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل­محمدی، محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
-      آجودانی، ماشاء الله (1372)، "درون‌مایه‌های شعر مشروطه" در ایران‌نامه، سال یازدهم، شماره 44، پاییز 1372، صص 622-646، تهران.
-      آدمیت، فریدون (1363)، فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، تهران: انتشارات پیام.
-      آژند، یعقوب (1385)، "جلوه‌های زبان عامیانه در نثر دوره مشروطه (با نگاهی به داستان و نمایش)" در فصلنامه فرهنگ مردم، سال پنجم، شماره 18، تابستان 1385، صص 5-22، تهران.
-      افشار، ایرج (1380)، مباحث فرهنگی عصر ناصری (برگرفته از خاطرات اعتماد السلطنه)، تهران: انتشارات امیرکبیر.
-      آقایی‌پور، شهرام (1385)، "عارف، حنجره‌ی انقلاب مشروطه (نگاهی به تأثیر انقلاب مشروطه بر موسیقی ایران)" در گنجینه اسناد، شماره 62، تابستان 1385، صص 246-252، تهران.
-      بهرنگی، صمد (بی­تا)، آذربایجان در جنبش مشروطه. بی­جا.
-      بیضایی، بهرام (1390)، نمایش در ایران، تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
-      ساروخانی، باقر (1389)، جامعه­شناسی وسایل ارتباط جمعی، تهران: انتشارات اطلاعات.
-      ساعی، علی (1386)، دموکراتیزاسیون در ایران(1382-1385)، تهران: نشر آگاه.
-      سپهران، کامران (1383)، تئاترکراسی در عصر مشروطه، ، 1388 در کتاب ماه هنر، شماره 140، اردیبهشت 1389: صص 48-53، تهران: انتشارات نیلوفر.
-      ستودیان، مهدی (1385)، "شعر مشروطه و شعر عوام" در فصلنامه تخصصی ادبیات دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شماره 9، اردیبهشت 1385، صص 35-49، مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی.
-      سیف، عبدالرضا؛ اسماعیلی، حسین؛ ذاکر اصفهانی، علیرضا؛ زیویار، فرها؛ زیویار، فرزاد (1384)، روشنفکران و ادبیات دوره مشروطه، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 173، بهار 1384، صص 103-123.
-      طباطبایی، حسن (1384)، یادداشت‌های سیدمحمدطباطبایی از انقلاب مشروطیت ایران، تهران: نشر آبی.
-      فوران، جان (1387)، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
-      قانعی راد، سیدمحمدامین (1384)، جامعه‌شناسی رشد و افول علم در ایران، تهران: مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
-      کرمانی، ناظم­الاسلام (1346). تاریخ بیداری ایرانیان. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ.
-      کسروی، احمد (1363). تاریخ مشروطه ایران. ج2. تهران: انتشارات امیرکبیر.
-      کوهستانی­نژاد، مسعود (1383)، "سینما در عصر مشروطه؛ پژوهشی در هنر عصر مشروطیت (کتاب اول)" در کتاب ماه هنر، بهمن و اسفند 1383، ص 125، تهران: نشر مهرنامگ.
-      کوهستانی‌نژاد، مسعود (1379)، "نقد تئاتر در دوره مشروطه" در فصلنامه تئاتر، شماره 22و23، تابستان 1379، صص 239-264.
-      مانهایم، کارل (1385)، دموکراتیک‌شدن فرهنگ، ترجمه پرویز اجلالی، تهران: نشر نی.
-      متمم قانون اساسی مشروطه، http://rc.majlis.ir/fa/law/show/133414
-      محمدقلی‌ها، محمد (1382)، "تعزیه کهن‌ترین الگوی نمایشی در ایران"، فصلنامه فرهنگ مردم، شماره 1، زمستان 1382، صص57-67.
-      نوائی، صادق (1380)، تعزیه در ایران، شیراز: نوید.
-      قانون اساسی مشروطه.