قوم‌باستان‌شناسی ایل‌راه‌های مناطق ییلاقی پیرامون کوه ساوالان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو دکتری باستان‌شناسی، واحد میانه، دانشگاه آزاد اسلامی، میانه، ایران.

2 استاد باستان‌شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

3 استادیار باستان‌شناسی، واحد میانه، دانشگاه آزاد اسلامی، میانه، ایران.

چکیده

ایل شاهسون، بزرگ‌ترین ایل کوچ‌نشین امروزی در شمال‌غرب ایران است. این ایل هر ساله از بخش‌های شمالی استان اردبیل به سمت شمال، یعنی مراتع ییلاقی کوه ساوالان حرکت می‌کند و حدوداً نیمی از سال را در این نواحی، به زندگی کوچ‌نشینی می‌پردازد. پژوهش حاضر به واسطه یک بررسی میدانی قوم‌باستان‌شناسی گسترده در دشت مشگین‌شهر و دامنه‌های غربی و شمالی ساوالان انجام شده است. فرضیه اصلی این پژوهش، بر این موضوع استوار است که ایل‌راه‌های امروزی ایل شاهسون، قدمتی سه‌هزار ساله دارند و این مسیرهای کوچ، پیش از این اقوام، توسط اقوام کوچ‌گر عصر آهنی در حدود اواخر هزاره دوم پیش از میلاد مورد استفاده قرار گرفته‌اند. چنین فرضیه‌ای با یک بررسی میدانی باستان‌شناسی در طول ایل‌راه‌های امروزی ایل شاهسون به بوته آزمایش گذاشته شده است. در حوزه مورد مطالعه، تعداد پانزده ایل‌راه امروزی متعلق به شاهسون‌ها شناسایی شد. بررسی میدانی باستان‌شناسی نشان داد که تعداد بی‌شماری از محوطه‌های باستانی عصر آهن به صورت طولی و در یک خط‌الرأس، به موازات ایل‌راه‌های امروزی قرار گرفته‌اند. بیش از 90 درصد این محوطه‌ها، گورستان‌های عصر آهن هستند که بدون ارتباط با محوطه‌های استقراری هستند و به اقوام کوچ‌گر عصر آهنی تعلق دارند و این محوطه هم در طول مسیر ایل‌راه‌ها و هم در محل ییلاق‌های امروزی شاهسون‌ها واقع شده‌ است. بر اساس نتایج پژوهش، شاهسون‌ها با اندکی تغییر مسیر، وارث همان مسیرهایی شده‌اند که اقوام عصر آهن از آن برای رسیدن به دامنه‌های ساوالان استفاده کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Ethnoarchaeology of the Migration Routes of Summer Pastures around Mount Savalan

نویسندگان [English]

  • Pasha Pashazadeh 1
  • Reza Rezaloo 2
  • Hossein Alizadeh 3
1 Department of archaeology, Miyaneh branch of Islamic Azad university
2 Department of archaeology, university of Mohaghegh Ardabili, Ardabil
3 Department of archaeology, Miyaneh branch of Islamic Azad university
چکیده [English]

 
The Shahsevan tribes are the largest nomadic tribes in the northeastern of Iran. Every year, these tribes move from the northern parts of Ardabil province to the north, to the summer pastures of Sabalan Mountain, and spend about half of the year in these areas, living as nomads. The present study was carried out by means of an extensive archeological field study in Meshginshahr plain and the western and northern slopes of Savalan. The main hypothesis of the research is based on the fact that the present-day migration routes of the Shahsevan tribes are 3,000 years old and these migration routes have been used by the iron age nomadic tribes around the end of the second millennium B.C, before these tribes. Such a hypothesis has been tested with an archaeological field study during the present-day's routes of the Shahsevan tribes. In the study area, 15 current roads belonging to Shahsevan tribes were identified. The archaeological field research has shown that a large number of iron age archaeological sites are located longitudinally and in a ridge, parallel to the present-day migration routes. More than 90% of these sites are iron age cemeteries that are unrelated to the settlement sites and certainly belong to the iron age nomadic tribes, and these sites are both along the migration routes and located in the present-day summer pastures of Shahsevans. The results of this research indicate that the Shahsevan tribes have inherited (with a slight change) the same routes that the iron age tribes used to reach the slopes of Savalan. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • ethnoarchaeology
  • iron age nomadic ethnics
  • Shahsevan tribe
  • Savalan slopes

مراجع

آبیار. منصور (1374). چگونگی تدفین در گیلان در هزاره اول قبل از میلاد. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی. تهران: دانشگاه تهران.
آیرملو. یحیی (1397). تجزیه و تحلیل فضایی–آماری الگوهای استقراری محوطه‌های پیش از تاریخی حوضه رود مشگین‌چای براساس بررسی باستان‌شناختی. رساله دکتری باستان‌شناسی. اردبیل: دانشگاه محقق اردبیلی.
اِبتهاج. ویدا (1383). بررسی ساختار معماری قبور مگالیتیک عصر آهن ایران: مطالعه موردی محوطه شهریری اردبیل. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
ایروانی‌قدیم. فرشید (1389). گزارش حفاری فصل اول کاوش باستان‌شناسی کورگان‌های جعفرآباد. تهران: سازمان میراث فرهنگی. پژوهشکده باستان‌شناسی.
پورفرج. اکبر (1386 الف). بازنگری عصر آهن شمال‌غرب ایران: مطالعه موردی محوطه شهریری اردبیل و قلاع اقماری. رساله دوره دکتری باستان‌شناسی پیش از تاریخ. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
---------- (1386 ب). گزارش مقدماتی اولین فصل گمانه‌زنی قلعه بوینی یوغون نیر. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی. صنایع دستی و گردشگری.
حاجی‌زاده. کریم (1393). گزارش نهایی اولین فصل کاوش در گورستان قیزیل‌قیه مشگین‌شهر. تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
حاجی‌زاده. کریم. کاظم‌پور. مهدی. فراشی‌ابرقوئی. حسین (1392). تبیین فرهنگ هزاره دوم قبل از میلاد شمال غرب ایران. تهران: انتشارات سمیرا.
حاکمی. علی و راد. محمود (1329). شرح و نتیجه کاوش‌های علمی حسنلو «سلدوز». گزارش‌های باستان‌شناسی. جلد اول. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
خانعلی. حمید (1397). تحلیلی بر روابط فرهنگی شمال‌غرب ایران و قفقاز براساس مطالعه موردی سنگ‌افراشت‌های انسان‌ریخت به دست آمده از مطالعات باستان‌شناسی محوطه نیایشگاه شهریری استان اردبیل. رساله مقطع دکتری باستان شناسی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
خلعتبری. محمدرضا (1370). گزارش بررسی و گمانه‌زنی در شهران. تعیین حریم محوطه باستانی اسطلخ جان. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور
------------ (1371). کاوش در کلورز. پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی. تهران: دانشگاه تهران.
------------ (1377). کاوش در گورستان اسب سرا. تهران: مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی.
------------ (1383 الف). کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های باستان تالش، وسکه و میانرود. رشت: اداره کل میراث فرهنگی استان گیلان.
------------ (1383 ب). کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های باستان‌شناسی مریان- تندوین. رشت: اداره کل میراث فرهنگی استان گیلان.
------------ (1383 ج). کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های باستانی تالش (تول). تهران: سازمان میراث فرهنگی.
دایسون، رابرت هنری (1387). کاوش در حسنلو، ترجمه علی صدرائی و صمد  علیون. تبریز: انتشارات پروژه ترجمه حسنلو.
رضالو. رضا (1391). گزارش نهایی اولین فصل کاوش گورستان خرم‌آباد مشگین‌شهر. تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
------- (1386). ظهور جوامع با ساختارهای پیچیده اجتماعی و سیاسی در عصر مفرغ جدید. رساله دکترای باستان‌شناسی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
رضالو. رضا، آیرملو. یحیی (1393). فرهنگ عصر مفرغ جدید و آهن I دشت اردبیل، مطالعه موردی قلعه خسرو و قلاع اقماری. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران. 4(6). 84-65.
زنده‌دل. حسن (1379). جلوه‌های جهانگردی عشایر ایران. تهران: موسسه تحقیقات و انتشارات کارون.
زیوری. زهرا (1393). بررسی آیین‌های تدفینی عصر آهن 1 و 2 در شمال‌غرب ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی. اردبیل: دانشگاه محقق اردبیلی.
ستارنژاد. سعید. اسماعیلی. حسین. رحمت‌پور. محمد. ژاله اقدم. جواد. توحیدی. محسن (1400). گزارش مقدماتی فصل نخست کاوش باستان‌شناختی گورستان سرند-دغدغان آذربایجان‌شرقی. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران. 3. 100-73.
صمدی. حبیب‌الله (1338). حفری‌ات گرمابک و تماجان. مجله باستان‌شناسی. 1 و 2. اداره کل باستان‌شناسی. تهران.
طلایی. حسن. نوراللهی. علی. فیروزمندی شیره‌جین. بهمن (1393). قوم‌باستان‌شناسی کوچ‌نشینی و ایل‌راه‌های غرب زاگرس مرکزی. جامعه‌شناسی تاریخی. 6(2). 194-163.
عاملی‌راد. شلیر (1388). بررسی، تحلیل و مقایسه اشیای فلزی گورستان زاگرس. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی. تهران: دانشگاه تهران.
عزیزی. پروانه (1387). بررسی ساختار اجتماعی-اقتصادی ایل شاهسون. تهران: نشر قومس.
عسکرپور. وحید، تیرانداز لاله‌زاری. آرش، آجرلو. بهرام (1395). درآمدی بر قوم‌باستان‌شناسی کوچ‌روان قره‌داغ مرکزی آذربایجان. پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران.  6(1). 118-101.
قربانپور. معصومه (1391). بررسی و شناسایی فرهنگ عصر آهن در شهرستان رامسر. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد. اردبیل: دانشگاه محقق اردبیلی.
ماسکارلا. اسکاروایت (1388). تومولوس‌های سه‌گردان: گزارش‌های مقدماتی. ترجمه صمد علیون. علی صدرانی. مجموعه مقالات تمدن‌های دشت سولدوز (اشنویه. نقده). آذربایجان‌غربی: انتشارات گنجینه هنر.
میرجعفری. احسان (1384). اصطلاح شاهی سون و ایل شاهسون. سمینار جغرافیایی 2. دانشگاه اصفهان.
نیکنامی. کمال الدین، کاظم‌پور. مهدی (1390). گزارش باستان‌شناسی تعیین حریم محوطه زردخانه. تبریز: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
هژبری‌نوبری. علیرضا (1382). گزارش فصل دوم کاوش در محوطه باستانی مسجد کبود تبریز. تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور.
------------ (1383). گزارش فصل اول کاوش در محوطه باستانی شهریری. تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور.
------------ (1386). گزارش فصل اول کاوش در محوطه‌های باستانی لاریجان و طوعلی خدآفرین. تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور.
هژبری‌نوبری. علیرضا. خانعلی. حمید، آنیل. یلماز. کوهپر. سید مهدی موسوی (1399). بررسی و تحلیل باستان‌شناختی محوطه شهریری. مطالعات باستان‌شناسی. 12(2). 283-267.
 
Amanolahi-Baharvand. S. (1975). The Baharvand, former pastoralists of Iran. Doctoral dissertation: Rice University.
Amelirad. S., Overlaet, B., Haerinck, E. (2011). The Iron Age ‘Zagros Graveyard’ near Sanandaj (Iranian Kurdistan): Preliminary Report on the First Season. Iranica Antiqua, 47: 41-99.
Badalyan. R. S., Smith. A. T., Avetisyan. P. S. (2003). the emergence of socio political complexity in southern Caucasia, In Archaeology in the borderlans: investigations in Caucasia and beyond, edited by A. T. Smith and K. Rubinson, pp: 144-167, the cotsen institute of archaeology at UCLA. Los Angeles.
Belli. O. (2001). Archaeological surveys in Nakhichevan. In Istanbul universitys contributions to archaeology in Turkey (1932-2000), edited by O. Belli., pp 411-418. Istanbul: Istanbul university.
Belli. O., V. Bahşaliyev. (2001). Middle and late Bronze Age painted pottery culture in the Nakhichevan region. Istanbul: Arkeologi ve sanat yayinlari.
Burney. C. A. (1979). Meshkin Shar Survey, Iran, No. 8 (2): 1-71.
Burton Brown, T (1951). Excavations in Azerbaijan 1948. London: John Murray. Bys, Pavlovich, Bar Interationalseriers 12.
De Morgan. J (1905). Recherches an Talyche Person, 1901. Memoires delegation en perse, Necropoles des Agen du Brnge et de fer, paris.
Egami. N., Fukai, Sh., Masuda, A. (1965). The excavation at Ghalekuti and Lasu1kan, 1960, Dailaman I: Tokyo.
Fukai. Sh, Matsutani. A (1982). The excavation at Lamehzamin, 1978, Halimehjan II, The Tokyo: University Iraq-Iran Archaeological Expedition Report 18.
Ghirshman. R (1939). Fouilles de Sialk pres de Kashan, 1933, 1934, 1937 II. Paris: Gheuthner.
Haerinck. E. & Overlate. B. (1998). Chamahzi Mumah. An Iron Age III Graveyard. Luristan Excavation Documents II. Acta Iranica, vol. 33: 15-30.
----------------------- (2004). Finds from Khatunban B – Badavar Valley Luristan) in the Iran Bastan Museum. Iranica Antiqua. 39. 105-168.
Ingraham. M. L., Summers, G (1979). Stelae and settlements in the Meshkin Shahr plain, northeastern Azerbaijan. Iran. Archäologische Mitteilungen aus Iran Berlin, 12: 67-102.
Kramer. C (1982). Village ethnoarchaeology; rural Iran in archaeological perspective. London: Academic Press.
Kushnareva. K. Kh (1997). The Southern Caucasus in Prehistory, Philadelphia: The University Museum University of Pennsylvania.
Muscarella. O. W (1968). Excavations at Dinkha Tepe. The Metropolitan Museum of Art Bulletin. New Series. 27(3). 187-196.
Negahban. E. O. (1996). Marlik The Complete Excavation report. 2 vols. Philadelphia.
Overlaet. B (2002). The early Iron Age in the pusht I kuh. Luristean. Leuven. Acta Iranica, 3e serie.
Rezvani. H., Roustaei. K (2007). A preliminary report on two seasons of excavations at Kul Tarike cemetery. Kurdestan. Iran. Iranica Antiqua, Vol. XLII: 139-184.
Seyidov. A. Q (2003). Naxçıvan e.ə. VII-II minilliklərdə. Bakı: Elm.
Seyidov. A., Bahşaliyev. V (2002). Nehecir Qedim Abideler Kompleksi, Khazar University Press.
Tapper. R (1997). Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan, Cambridge: Cambridge University Press.
Vanden Berghe. L. (1972). Recherches Archaeologiques dans le luristan. Iranica Antiqua, vol IX. pp.40-67.
-------------- (1974). Le Luristan at Age du Fer. La nccropolc de Kutal-i- Gulgul, Archeology. (65).17-22.
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار