فرایندیابی و آسیب‌شناسی وضع موجود طرح‌های اسکان هدایتی عشایر کوچنده

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گردشگری دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

2 اداره کل امور عشایری استان فارس، شیراز، ایران

چکیده

طرح‌های اسکان و گذار از نظام‌های عشایری به نظام‌های نوین، به عنوان یکی از روش‌های رسیدن به توسعه، به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است. ولی دیدگاه نظری، بازیگران و بازی‌گردان‌ها و روش عملیاتی مشخص و واحدی برای آن تعریف نشده است و در هر فضای عشایری با یک روش، درک و اجرا می‌شود. مبتنی بر این مسئله، هدف پژوهش حاضر استخراج و الگوسازی رویه و فرایند وضع موجود طرح‌های اسکان هدایتی و شناسایی آسیب‌های موجود در این رویه است. با توجه به وجود طیف گسترده‌ای از عشایر و نیز اجرای اولین طرح اسکان هدایتی در استان فارس، طرح‌های اسکان هدایتی عشایر کوچنده استان فارس مورد بررسی قرار گرفت. جامعه و نمونه آماری پژوهش شامل اسناد و مدارک (48 پرونده اسکان هدایتی) و خبرگان حوزه اسکان عشایری (7 نفر) بود. داده‌ها به صورت آرشیوی و میدانی جمع‌آوری و از طریق تحلیل محتوای اسناد و مصاحبه تحلیل شدند. یافته‌ها نشان داد که در رویه موجود، برای گفتمان‌سازی و اجرای طرح اسکان هدایتی 12 مرحله وجود دارد که در قالب 4 مقوله «تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری، زمینه‌سازی و عملیاتی‌سازی» انتزاع شدند. به علاوه با کنکاش در هر مرحله، آسیب‌های آن شناسایی و گزارش گردید. با توجه به هدف پژوهش می‌توان نتیجه گرفت که برای رویه‌های موجود اسکان هدایتی بررسی شده، نظریه مورد توافق اسکان در بین صاحب‌نظران، رویه منسجم سازمانی، سیاست‌های پس از اسکان و توجه به بهبود شاخص‌های برخورداری و شاخص‌های توسعه انسانی و نیز بررسی مسئله دوران گذار از کوچ‌نشینی به اسکان به لحاظ مدت و متولی، وجود ندارد. مبتنی بر این نتیجه، بازنگری در مبنای نظری و تعریف اسکان، تعیین نوع و نحوه نقش‌آفرینی بازی‌گردانان اسکان، مواجهه میان‌رشته‌ای با اسکان و اتخاذ برنامه‌ریزی مشارکتی و جامعه‌بنیاد در سیاست‌گذاری و اجرای سیاست پیشنهاد گردید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Process Identification and Pathology of the Current Situation of Guided Settlement Projects of Nomadic Communities

نویسندگان [English]

  • Seyyed Mohammad Mirtaghian Rudsari 1
  • Saeid Salehi 2
1 Ph.D. student in tourism, Allameh Tabatabaie university, Tehran, Iran
2 researcher of the general administration of nomadics affairs of Fars province,
چکیده [English]

Settlement and transition plans from nomadic systems to modern systems have become an inevitable necessity as one of the ways to achieve development. However, the theoretical point of view, actors and acting coach and Specific unique operational method are not defined for it and it is understood and implemented in the same way in every nomadic space. Based on this issue, the aim of the current research is to extract and model the procedure and process of the current status of guided settlement plans and to identify the damages in this procedure. Considering the existence of a wide range of nomads and the implementation of the first guided settlement plan in Fars province, these were investigated. The population and the statistical sample of the research included documents (cases of 48 guided settlement) and experts in the field of nomadic settlement (7 people). Data were collected archaically and field study then analyzed through content analysis of documents and interviews. The findings showed that in the existing procedure, there are 12 steps for the discussion and implementation of the guided settlement plan, which were abstracted in the form of 4 categories of "decision-making, decision-taking, contextualization and operationalization". In addition, by examining each step, its damages were identified and reported. According to the purpose of the research, it can be concluded that for the existing guided accommodation procedures, do not exist the agreed theory of accommodation in the eyes of experts, coherent organizational procedure, post-settlement policies and paying attention to improving indicators of human welfare and development and also examining the issue of the transition period from migration to settlement in terms of duration and guardian. Based on this result, it was proposed to review the theoretical basis and definition of settlement, determine the type and manner of role-playing of settlement actors and acting coach, interdisciplinary encounter with settlement and adopt participatory planning and community foundation in policy making and policy implementation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • nomads
  • organizing the nomads
  • guided (planned) settlement
  • settlement process identification
  • settlement pathology
آزادی. یونس، گرکانی. سید امیرحسین، آزادی. زیور (1395). ارزیابی طرح‌های اسکان عشایر با تأکید بر نگرش اسکان‌یافتگان (نمونه موردی: سایت تلخاب-استان ایلام). مسکن و محیط روستا. 35(156). 67-80.
اسماعیلیان‌ مقدم. علی، فال‌سلیمان. محمود، شریفی. امیر، خوجانی. قاسم. (1390). بررسی تأثیرات اقتصادی-اجتماعی طرح تجمیع و اسکان عشایر (مطالعه موردی: کانون توسعه عشایری دشت حسین آباد غیناب). پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری. 2(4). 21-30.
افروغ. محمد (1399). قالی طرح ناظم در فرایند تغییر شیوه زندگی عشایر قشقایی از کوچ‌نشینی به اسکان مطالعه موردی: قالی‌های نقش ناظم بافت کانون‌های اسکان چشمه‌رحمان و گل‌افشان. دانش‌های بومی ایران. 7(13). 189-214.
امینی. عباس، روزفراخ. ثریا (1397). ارزیابی پیامدهای اسکان جامعه عشایری شهرستان بویراحمد در کانون‌های دشت روم. علوم ترویج و آموزش کشاورزی. 14(1). 185-197.
ایروانی. محمدرضا، ترکان. جواد (1384). سنجش نگرش خانوارهای عشایری در زمینه اسکان و مشکلات موجود: بررسی موردی عشایر عرب جرقویه. روستا و توسعه. 8(1). 81-108.
بابایی. محبوبه، طالب. مهدی (1398). نشانه‌هایی از تمایل به اسکان در بین طایفه سِیَل در شهرستان دلفان-استان لرستان. نامه انسان‌شناسی. 16(28). 25-58.
باژیان. غلامرضا، داهلان. اسماعیل، مهرابی. علی‌اکبر، شاه‌وحید. محمد (1385). مقایسه اقتصادی کوچ و اسکان عشایر در دشت بکان استان فارس. تحقیقات مرتع و بیابان ایران. 13(3). 248-264.
بریمانی. فرامز، فاضل‌نیا. غریب، صیادی. زهرا (1396). تأثیر اسکان عشایر بر میزان مشارکت زنان در تأمین درآمد خانوار (مطالعه موردی: زنان عشایر سیستانی). پژوهش‌های جغرافیای انسانی. 49(4). 791-805.
پیله‌ور. علی‌اصغر (1396). مکان‌یابی استقرارگاه‌های روستایی با منشأ عشایری در خراسان شمالی. پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی. 6(1). 189-204.
توکلی. جعفر (1383). مروری بر نظریات و تجارب موجود در زمینه اسکان عشایر. همایش ملی ساماندهی جامعه عشایر ایران. 23 اردیبهشت 1383. تهران: سازمان امور عشایر ایران.
.....................، ضیاءتوانا. محمدحسن (1388). پیامدهای فضایی اسکان عشایر در استان چهارمحال و بختیاری. روستا و توسعه. 12(1). 53-86.
چراغی. طیبه، پورسعید. علیرضا، اشراقی ‌سامانی. رؤیا، آرایش. محمدباقر، واحدی. مرجان (1399). تحلیل پایداری معیشت و شیوه سکنی‌گزینی عشایر در شهرستان ایلام. اقتصاد فضا و توسعه روستایی. 9(32). 89-104.
حبیبیان. سیدحمید، مهرابی. علی‌اکبر، ارزانی. حسین (1386). مقایسه عشایر اسکان‌یافته خودجوش و هدایت‌شده در ترسالی و خشکسالی از نظر درصد وابستگی دام به علوفه مرتعی. مجله منابع طبیعی ایران. 60(5). 665-682.
.....................................................................................، شوکت‌فدایی. محسن (1383). بررسی و مقایسه وضعیت تولید و بهره‌برداری از مراتع ییلاقی بین عشایر کوچنده اسکان‌یافته خودجوش و هدایت‌شده در دشت بکان (فارس). منابع طبیعی ایران. 57(1). 353-366.
حیاتی. داریوش (1385). تحلیلی بر پیامدها و راهکارهای گزیده‌شده اسکان عشایر در ایران با نگرشی بر تجربه دشت بکان فارس. مطالعات اجتماعی ایران. 1(1). 67-100.
خراسانی. محمدامین، افشاری. حمید، محمدی. علی (1400). بررسی تطبیقی شاخص‌های کیفیت زندگی عشایر در دوره‌های پیش و پس از اسکان ناشی از وقوع سیلاب مورد مطالعه: روستای آزادگان. شهرستان جیرفت. پژوهش و فناوری محیط زیست. 9(9). ‌47-60.
دهقانی. امین. (1398). تحلیل مؤلفه‌های مؤثر بر رضایت‌مندی اسکان روستاییان عشایری از کیفیت محیط سکونتی: مطالعه موردی: مناطق اسکان دشت بکان. مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی. 14(1). 163-176.
..................، صیدایی. سیداسکندر، شفقی. سیروس (1391). سنجش و توسعه شاخص‌های کیفیت زندگی در کانون‌های اسکان عشایری. مطالعه موردی؛ کانون‌های اسکان عشایری استان‌های فارس و اصفهان. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. 12(27). 77-96.
....................، عادلی‌ساردویی. محسن (1394). سنجش و ارزیابی معیارهای پایداری در کانون‌های اسکان عشایری (مطالعه موردی: کانون‌های اسکان عشایری در استان‌های فارس و اصفهان). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی. 10(32). 55-69.
ذاکری. عماد، قربانی. مهدی، بزرگمهر. علی، ربانی‌نسب. حجت‌الله (1396). اولویت‌بندی مشکلات اجرای طرح‌های اسکان عشایر خراسان شمالی بر اساس فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی. مرتع و آبخیزداری. 70(1). 111-123.
رحمانی. اشکان، مقنی‌پور. مجیدرضا، تفکری. حسین (1400). مطالعه ویژگی‌های طرح و نقش. رنگ و بافت قالی‌های عشایر عرب خمسه اسکان‌یافته در روستاهای شهرستان سرچهان (مطالعه موردی: طایفه غنی). پیکره. 10(25). 15-33.
رشنو. نبی‌الله (1384). تحلیلی بر استراتژی ساماندهی و اسکان عشایری ایران (تبیین جغرافیایی نظام ساماندهی و استقرار عشایر کشور). سرزمین. 2(6). 61-75.
رضایی. پژمان (1398). ارزیابی مکان‌یابی کانون‌های اسکان عشایر با استفاده از مدل تاپسیس: مطالعه موردی استان چهارمحال و بختیاری. روستا و توسعه. 22(3). 1-28.
رفیع‌فر. جلال‌الدین، قربانی‌ریگ. رضا (1386). تغییرات فرهنگی از کوچ به اسکان «نمونه موردی عشایر تالش در طول سه نسل». نامه علوم اجتماعی. 31(1). 57-80.
ریاحی. وحید، احمدی. راشد، عزمی. آئیژ (1392). بررسی نقش طرح‌های اسکان در توسعه اقتصادی و اجتماعی عشایر. مطالعه موردی: کانون‌های اسکان استان کهگیلویه و بویراحمد. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. 13(28). 95-112.
....................... نامداری. فریوش. پاشازاده. اصغر و جسارتی. عسگر (2013). واکاوی تأثیر ساماندهی و اسکان عشایر با تأکید بر بعد امنیتی (مطالعه موردی: کله کوه در ساوه). پژوهشنامه جغرافیای انتظامی. 1392(3). 99-128.
.......................، عابدینی‌راد. آرزو (1391). اسکان عشایر و بازتاب‌های فرهنگی. نامه انسان‌شناسی. 9(15). 29-47.
سازمان امور عشایری (1396). آیین‌نامه ساماندهی عشایر. تصویب‌نامه هیئت وزیران به انضمام مصوبات شورای عالی عشایر در سال‌های 95-1388. تهران: سازمان امور عشایر ایران.
شاطری. مفید، صادقی. حجت‌الله (1391). واکاوی اثرات اقتصادی-اجتماعی اسکان خودجوش عشایر (مطالعه موردی: عشایر بخش دهدز شهرستان ایذه استان خوزستان). برنامه‌ریزی فضایی. 2(2). 105-128.
.....................، حجی‌پور. محمد (1390). اثرات اقتصادی-اجتماعی طرح‌های اسکان بر جوامع عشایری (مطالعه موردی شهرک نازدشت سربیشه در استان خراسان جنوبی). نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی. 2(10). 17-30.
شکور. علی، طبیبی. حمیدرضا، باقرزاده. محمدصادق، واحدپور. غلامعباس (1392). سنجش عوامل اجتماعی و اقتصادی مؤثر بر اسکان عشایر در استان فارس. برنامه‌ریزی منطقه‌ای. 3(9). 1-11.
شکوری. رضا، خدادادی. الهام (1393). بررسی تأثیر تغییر عناصر مکان‌ساز زندگی عشایری بر نارضایتی از اسکان. صفه. 24(67). 45-62.
صلاح. مهدی، نعمتی. محمدعلی (1395). پیامدهای طرح اسکان عشایر بر حیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی لرستان (1302 تا 1312 ش.). پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام. 19(10). 145-170.
صیدایی. سیداسکندر (1389). بررسی مسائل اساسی کانون‌های اسکان عشایر و ارائه راهکارهای علمی و کاربردی (نمونه‌های مورد مطالعه: بکان. گل افشان و قراب). تحقیقات جغرافیایی. 25(97). 139-166.
صیدزاده. حیدر، رضایی. جعفر (1395). مقایسه وضع درآمدی عشایر اسکان‌یافته و شناسایی عوامل ایجادکننده تفاوت‌های درآمدی در دو وضعیت کوچندگی و اسکان در استان ایلام. روستا و توسعه. 19(3). 77-100.‌
ضیاءتوانا. محمدحسن، توکلی. جعفر (1386). اسکان عشایر و تخریب مراتع در استان چهارمحال و بختیاری: مطالعه موردی شهرک‌های عشایری شَرمک. چِلگرد و لُشتر. روستا و توسعه. 10(2). 31-62.‌
طالشی. مصطفی، معماریان خلیل‌آباد. هادی (1388). مکان‌گزینی کانون‌های توسعه عشایری با رویکرد تجهیز و توسعه منابع GIS مطالعه موردی: سامانه قشلاقی آب تلخ سرخس. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. 9(9). 105-124.‌
عبداللهی. محمد (1386). اسکان عشایر و توسعه و بهبود حیات اجتماعی آنان در ایران. نامه علوم اجتماعی. 15(2). 19-53.
علم. محمدرضا، مرادی. افروز (1398). تحلیلِ روند و نتایج سیاست اسکان عشایر در ایلات ممسنی در دوره رضاشاه. تاریخ اسلام و ایران. 29(41). 71-89.
فتاح‌پور مریکی. داراب (1384). روستاهای خودجوش عشایری اولویتی مناسب برای طرح‌های اسکان. اطلاعات جغرافیایی سپهر. 14(56). 36-38.
قرخلو. مهدی (1383). مهاجرت و اسکان عشایر: تحلیلی از مهاجرت قشقایی‌های ایران به شهرها. تهران: سازمان امور عشایری ایران.
کرمی. حمیدرضا، دریکوندی. فیروز (1395). بررسی اثرات اقتصادی-اجتماعی اسکان عشایر بر خانوارهای اسکان‌یافته در استان لرستان. روستا و توسعه. 19(3). 1-24.
کرمی. سیاوش، یاری. شایان (1399). نقش عوامل اقتصادی در اسکان عشایر غرب ایران (1320-1300 ش.). پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی. 9(2). 217-238.
کریمی. محمد (1383). بررسی اقدامات انجام‌شده. چالش‌های موجود و راهکارهای پیشنهادی در کانون توسعه عشایری (ایل شهر) بوشکان استان بوشهر. 23 اردیبهشت ماه 1383. تهران. سازمان امور عشایری ایران.
کشاورز. حمید، بهرامیان. محبوبه، مهاجرانی. علی‌اصغر، حسین‌پور. کبری (1391). عوامل مؤثر بر تفاوت رفتار باروری عشایر اسکان‌یافته و کوچ‌رو سمیرم. تحقیقات نظام سلامت. 8(3). 456-465.
محمدی. دادگر، شیروانیان. عبدالرسول، چابکرو. غلام‌رضا (1395). بررسی فقر اقتصادی عشایر اسکان‌یافته استان فارس و تعیین عوامل مؤثر بر آن. روستا و توسعه. 19(3). 101-119.
مرکز آمار ایران. (1399). نتایج ثبت ‌پایه جمعیت عشایر کوچنده کشور 1400 (در سطح شهرستان). تهران: مرکز آمار ایران. قابل دسترس در https://www.amar.org.ir/Portals/0/News/1400.
معینی. مهدی. (1386). مطالعه روند شکل‌گیری مسکن در تازه‌آبادهای عشایری. موردی: تازه‌آباد گل‌افشان سمیرم _ اصفهان. هنرهای زیبا. 33(33). 47-56.
مهدوی. مسعود، رضایی. پژمان، خانی. فضیله (1388). سنجش نگرش عشایر اسکان‌یافته نسبت به اسکان در استان چهارمحال و بختیاری. روستا و توسعه. 12(3). 137-162.
...................... رضایی. پژمان، قدیری‌معصوم. مجتبی (1396). روستاهای برآمده از اسکان عشایر و چالش‌های آن. روستا و توسعه. 10(1). 41-62.
میزبان. مهدی، میرتقیان‌رودسری. سیدمحمد (1401). گردشگری عشایری جامعه‌بنیاد: تبیین یک مدل مفهومی. نهمین کنگره ملی علوم ترویج و آموزش کشاورزی. منابع طبیعی و محیط‌زیست پایدار. 15 تا 17 شهریور ماه 1401. تبریز. دانشگاه تبریز.
نجاتی. بهناز، حجی‌پور. محمد، میکانیکی. جواد، ظاهر مسینایی‌نژاد. محمد، ابراهیمی. محمدابراهیم (1391). اسکان و تحولات اقتصادی اجتماعی جامعه عشایری نمونه کانون آواز در شهرستان درمیان. مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان. 25(7). 125-144.
نوروزی. اصغر، محمودیان. فرزاد (1394). بررسی تطبیقی شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی عشایر اسکان‌یافته و اسکان‌نیافته (مطالعه موردی: شهرستان کوهرنگ). برنامه‌ریزی فضایی. 5(4). 17-38.
نیومن. ویلیام لاورنس. (1395). روش‌های پژوهش اجتماعی- رویکردهای کیفی و کمی. جلد دوم. ترجمه ابوالحسن فقیهی و عسل آغاز. تهران: انجمن علوم مدیریت ایران.