نظام بهره ‌برداری مشاعی از قنات‌ها و چالش‌های آن در شهرستان سلطانیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی دانشگاه زنجان

2 دانشجوی مقطع دکتری رشته ترویج و آموزش کشاورزی، دانشگاه زنجان

چکیده

از گذشته تاکنون کشاورزان روش‌‌های متعددی برای مدیریت مشاعی منابع آب در کشاورزی ابداع و توسعه داده‌اند. بهره ­گیری از این تجارب، در چارچوب دیدگاه مشارکتی، می‌‌تواند حیات اجتماعی و اقتصادی منطقه را بازسازی و متحول کرده و برنامه‌های توسعه کشاورزی را به اهداف مطلوبشان نزدیک سازد.
تحقیق کیفی حاضر، از نوع مطالعات موردی[1] است که به روش رویکرد اکتشافی با استفاده از روش تحقیق نظریه مبنایی در شهرستان سلطانیه انجام ‌شده است. هدف این تحقیق بررسی و شناخت نظام بهره‌ برداری مشاعی از قنات‌‌ها و چالش‌‌های این نظام در شهرستان سلطانیه است. جامعه مورد مطالعه، کنشگران نظام بهره ‌برداری از 26 رشته قنات مشاعی در شهرستان سلطانیه بود. جمع آوری داده­ها با مصاحبه­های عمیق و نیمه ساختارمند با کنشگران در نظام بهره ‌برداری مشاعی از قنات‌‌ها در شهرستان سلطانیه صورت گرفت. روش انتخاب نمونه‌ها به ‌صورت هدفمند بود و مصاحبه با نمونه‌ها تا مرحله اشباع نظری ادامه یافت.
تجزیه‌ و تحلیل داده‌ها در روش نظریه مبنایی صورت گرفت. در مرحله کدگذاری باز 80 مفهوم استخراج شد و طی کدگذاری محوری 21 گزاره‌ مقوله‌ای ایجاد شد. درنهایت سه دسته موضوعی شامل عوامل زمینه‌ای، چالش‌های فرایندی و پیامدها به دست آمد. چالش‌های فرایندی دارای سه محور کم‌آبی قنوات، موانع فنی و موانع انسانی است که متأثر از عوامل مختلف زمینه‌ای هستند و همچنین این چالش‌‌ها درنهایت پیامدهایی منفی برای کشاورزی و جامعه روستایی دارد. عوامل زمینه‌ای نیز شامل عوامل طبیعی، ضعف تصدی ­گری دولت، ضعف زیر ساختی و ضعف تربیتی هستند.



[1] case study

کلیدواژه‌ها


-      ازکیا. مصطفی؛ رستمعلی­زاده. ولی­اله (1393). جنبه‌های اجتماعی نظام آبیاری در ایران. مجله انسان ‌شناسی. سال12. شماره21. صص. 11-43.
-      جلالیان. حمید (1391). تحلیل اثرات نظام آبیاری نوین بر وضعیت بهره‌برداران کشاورزی در شهرستان خدابنده. فصلنامه فضا و توسعه روستایی. سال1. شماره2. صص.41-64.
-      جمعه‌پور. محمود؛ میرلطفی. محمود رضا (1391). نقش دانش بومی‌ و کارکرد نظام سنتی مدیریت مشارکتی منابع آب در معیشت پایدار روستایی مورد مطالعه: گروه‌های بزرگ کاری لایروبی کانال‌های آبیاری (حَشَر) در سیستان. فصلنامه علوم اجتماعی. شماره56. صص. 1-31.
-      حسین زاد. جواد؛ کاظمیه. فاطمه؛ دشتی، قادر؛ غفوری. هوشنگ (1393). تحلیل شاخص‌های مؤثر در توسعه کشاورزی و مدیریت منابع آب سکونتگاه‌های روستایی مورد: دشت تبریز. فصلنامه فضا و توسعه روستایی. دوره3. شماره8. صص. 1-18.
-      حمیدی. کلثوم؛ یعقوبی. جعفر (1395). مدل‌سازی پیامدهای توسعه باغشهرها با استفاده از نظریه مبنایی موردمطالعه: شهر زنجان. جغرافیا و توسعه. شماره44. صص. 89-105.
-      رستگار. عبدالرضا؛ سوفی. مریم؛ هزارخانی. مهرناز (1390). نقش مدیریت سنتی و مدرن آب در مشارکت مردمی در مراحل برنامه‌ریزی، احداث و بهره‌برداری شبکه و آبیاری و زهکشی. در: همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب. یزد: مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی.
-      رضایی. روح اله؛ اسحاقی، رضا؛ صفا. لیلا (۱۳۹۰). روش‌های سنتی در مدیریت منابع آب جهت مقابله با خشکسالی با تأکید بر دانش بومی کشاورزی. در: همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب. یزد: مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی. قابل برداشت از: https://www.civilica.com/Paper-TKWRM01-TKWRM01_062.html.
-      شاه‌پسند. محمدرضا؛ سواری. مسلم (1396). موانع مدیریت پایدار منابع آب کشاورزی جهت آموزش کشاورزان در مناطق روستایی (مطالعه‌ای در حوزه سد قشلاق استان کردستان). آموزش محیط‌زیست و توسعه پایدار. سال5. شماره3. صص. 91-104.
-      غفاری. رحمان؛ فرمانی. موسی (1397). شناسایی و رتبه‌بندی عوامل مؤثر بر نظام مدیریت مشارکتی با استفاده از روش AHP، مطالعه موردی: شرکت سهامی آب منطقه‌ای گلستان. تحقیقات منابع آب ایران. دوره14. شماره1. صص. 92-101.
-      فرزام نیا. مسعود؛ عباسی. فریبرز (1390). بررسی مسائل فنی و بهره‌برداری از برخی قنوات استان کرمان. علوم آب‌ و خاک. شماره55. صص. ۴۱-۵۵.
-      مالمیر. تیمور (1390). ریشه‌شناسی «یوغ» و «جفت». متن‌شناسی ادب فارسی. سال3. شماره4. صص. 1-10.
-      محمدى. بیوک (1387). درآمدى بر روش تحقیق کیفى. تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
-      منصوری مقدم. منصور (1393). نظام آبیاری سنتی در استان ایلام (مطالعه موردی: شهرستان ایوان غرب). مجله انسان ‌شناسی. شماره21. صص. 141-168.
-      مولان نژاد. لقمان؛ یعقوبی. جعفر (1397). بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت کشاورزان در مدیریت منابع آب (موردمطالعه: شهرستان میاندوآب). فصلنامه علمی پژوهشی مهندسی منابع آب. سال11. شماره36. صص. 11-20.
-      میرزایی. مهدی؛ احمدوند. مصطفی (1389). جستاری بر نظام‌های بهره‌برداری از آب در ایران و چشم‌انداز آن در آینده. در: مجموعه مقالات سومین همایش ملی مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی. دانشگاه اهواز.
https://www.civilica.com/Paper-IDNC03-IDNC03_390.html
-      نادری. نادر (1389). مسائل فنی و بهره­برداری از قنات.
-      ولی‌زاده. ناصر؛ بیژنی. مسعود؛ عباسی. عنایت (1396). تحلیل روانشناسی محیط‏ زیستی رفتار مشارکت گرایانه کشاورزان در حفاظت از آب. تحقیقات منابع آب ایران. سال13. شماره4. صص. 17-27.
-      Sun. Z.; Herzfeld. T.; Aarnoudse. E.; Yu. C.; Disse. M.(2017). Water And Agriculture in China Status, Challenges and Options for Action. Published by OAV – German Asia-Pacific Business Association. https://dcz-china.org/wp-content/uploads/2017/02/
-      Zhang. J.Q.; He. L.; Lu. H.W.(2014). Importance Analysis of Groundwater Remediation Systems. Water Resource Manage. 28 (1) : 115–129.
-      Zhang. Y.M.; Lu. H.W.; Nie, X.H.; He. L.; Du. P.(2014). An Interactive Inexact Fuzzy Bounded Programming Approach for Agricultural Water Quality Management. Water Manage. 133: 104–111.