رد پای آیین کهن فروردیگان در مراسم چهارشنبه ‌سوری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی/ گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی/ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

یکی از موضوعاتی که درباره جشن چهارشنبه‌ سوری مطرح شده است، ارتباط این جشن با آیین‌های کهن ایرانی است. در این مقاله نخست به ارائه گزارشی از آیین فروردیگان که پیش از نوروز در جامعه زرتشتیان ایران برگزار می‌شود، پرداخته‌ایم و سپس سه رسم اصلی چهارشنبه ‌سوری را که عبارت‌اند از آتش‌ افروزی، آجیل چهارشنبه ‌سوری و تفأل زدن، بررسی و با رسوم جشن فروردیگان مقایسه کرده‌ایم. به نظر می‌رسد که دو رسم نخست از آیین‌‌های فروردیگان هستند که رد پای آنها و جزئیات هر یک را در بسیاری از رسوم چهارشنبه ‌سوری در روستاها و شهرهای ایران همچنان مشاهده می‌کنیم؛ اما رسم تفأل زدن و برکت ‌خواهی، خاص چهارشنبه سوری است و به دلیل همزمانی این جشن با نوروز و اعتقاد به برکت ‌طلبی در آغاز سال نو به رسوم این جشن اضافه شده است. به نظر می‌رسد که جشن فروردیگان یا گاهنبار همسپتمدم[1] (ششمین گاهنبار) که یکی از آیین‌های دینی مهم زرتشتیان بوده است پس از اسلام به جامعه زرتشتی محدود شد؛ اما آیین‌ها و آداب آن در دو آیین مهم پیش از نوروز یعنی «چهارشنبه ‌سوری» و «شب عرفه» حفظ شده و به دوره کنونی رسیده است.



[1]  اوستایی: hamaspaθmaēdaya

کلیدواژه‌ها


-  اصلاح عربانی. ابراهیم(1387). کتاب گیلان. ج4. تهران: گروه پژوهشگران ایران.
-  برزآبادی فراهانی. مجتبی (1389). چهارشنبه‌سوری از آغاز تا امروز. تهران: اوستا فراهانی.
-  پاینده لنگرودی. محمود(1377). آیینها و باورداشتهای گیل و دیلم. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-      پورداود. ابراهیم(1386). آناهیتا. ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ م‍ی‍ت‍را م‍ه‍رآب‍ادی‌. تهران: دنیای کتاب.
-  حمیدی. علی‌اکبر(1384). مردم‌نگاری الموت. تهران: سازمان میراث فرهنگی، پژوهشکده مردم ‌شناسی.
-  دادگی. فرنبغ(1369). بندهش. ترجمه مهرداد بهار. تهران: توس.
-  دالوند. حمیدرضا (1389). عید مردگان، بازمان‌های فروردیگان (گاهنبار ششم و همسپتمدم) در میان مردم. پازند. سال6. شماره 20 و 21. صص. 7- 33.
-  رابینو. یاسنت لویی (1350). ولایات دارالمرز ایران، گیلان. ترجمه جعفر خمامی‌زاده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-  رجبی. پرویز(1375). جشنهای ایرانی. تهران: فرزین
-  رفیع‌زاده. فرشته (1382). چارشنبه‌سوری: پژوهش مردم ‌شناسی در زمینه جشن‌های آتش در سرزمین‌های ایرانی. شیراز: نوید شیراز.
-  روح الامینی. محمود (1387). آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز. تهران: آگه.
-  سروشیان. مهوش (1381). خوراک‌های آیینی و سنتی زرتشتیان در ایران، سروش پیر مغان.در: یادنامه جمشید سروشیان. به کوشش کتایون مزداپور. تهران: ثریا. صص. 629-662.
-  شریعت‌زاده. علی اصغر (1371). فرهنگ مردم شاهرود. نشر مؤلف.
-  شکورزاده. ابراهیم (1346). عقاید و رسوم عامه مردم خراسان. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-  صفری. بابا (1370). اردبیل در گذرگاه تاریخ. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی ابهر.
-  عارف. محمد (1391). کمیجان، سرزمین شگفت‌انگیز تات‌ها و مادها. تهران: طهوری.
-  فره‌وشی. بهرام (1390). جهان فروری. تهران: فروهر.
-  قریب. بدرالزمان (1376). هفته در ایران قدیم، پژوهشی در هفت پیکر نظامی و نوشته‌های مانوی. نامه فرهنگستان. سال3. شماره4. صص. 11-39.
-  گشتاسب.‌ فرزانه (1390). بررسی چند واژة‌ آیینی در دین مزدیسنی. مجله انسان‌ شناسی. سال9. شماره15. صص. 124-134.
-  -------------- (1391). تأملی در آداب و رسوم زرتشتیان ایران. پژوهشنامه ادیان. شماره 12. صص. 157-176.
-  ------------ (1399). گاهنبار، سنت کهن مکتوب و آداب و رسوم امروزی آن. مطالعات مردم ‌شناسی. سال2. شماره1. صص. 61- 74.
-  مجتهد‌پور. یاسمین (1394). چهارشنبه‌سوری. دایره‌المعارف فرهنگ مردم. جلد3، صص. 444- 455.
-  محسنی. فیروزه (1395). نمادپردازی در افسانه "خاتون چهارشنبه‌سوری" در گیلان. فرهنگ و ادبیات عامه سال4. شماره10. صص. 191- 206.
-  مزداپور. کتایون (1369). شایست نا شایست. تهران:‌ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
-  --------------- (1379). تفأل نوروزی. کتاب ماه هنر. شماره 29 و 30. صص. 10- 11.
-  --------------- (1391)، آتش‌افروزی در نوروز. در: چند سخن. صص. 101-113.تهران: فروهر.
-  مولایی. چنگیز (1382). بررسی فروردین یشت (سرود اوستایی در ستایش فروهرها). تبریز: دانشگاه تبریز.
-  میرشکرایی. محمد (1374). مردم ‌شناسی و فرهنگ عامه. کتاب گیلان، جلد3. تهران: گروه پژوهشگران ایران.
-  نیکنام. کورش (1382). ازنوروز تا نوروز. تهران: فروهر.
-  هدایت. صادق (1334). نیرنگستان. تهران: امیرکبیر.
-  هنری. مرتضی (1353). آیین‌های نوروزی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر
-  هویان. آندارنیک (1390). جشن‌های ایرانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
 
-  Bartholomae. Christian) 1961(. Altiranisches Wörterbuch. Berlin.
-  Boyce. M.) 1977(. A Persian Stronghold of Zoroastrianism. Oxford.
-  Unvala. M.R. (ed.) ) 1922(. Darab Hormozyar`s Rivayat. II vols. Bombay.