بررسی جنبه های مردم شناسانه ی مار در فرهنگ کهگیلویه و بویراحمد (جنوب‌غرب ایران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پردیس مرکزی دانشگاه نیشابور، گروه باستان شناسی

چکیده

مار به عنوان موجودی زنده در حیات طبیعی و مذهبی انسان از گذشته­های دور، مورد التفات فراوانی قرار گرفت. اهمیت این موجود از طریق مطالعات باستان­شناسی در عصر ایلامی به اثبات رسیده است. این اهمیت در دوران معاصر و در فرهنگ جنوب­غرب ایران و به طور اخص در کهگیلویه و بویراحمد تداوم یافت. تأثیر حضور مار در گورنگاره­های عصر قاجار در این منطقه مشهود است. ساکنان این خطه در دو شیوه زندگی کوچروی و یکجانشینی بسته به نوع معیشت نگاه متمایزی نسبت به مار دارند. هدف از پژوهش پیش­رو، واکاوی چگونگی نگرش به یک موجود زنده در ارتباط با انسان در گذشته­ی نزدیک و همچنین فرهنگ جاری ساکنان کهگیلویه و بویراحمد است. براین اساس گورنگاره­ها به عنوان مدارکی ملموس از گذشته نزدیک و جنبه­های شفاهی، روایی به عنوان بخش ناملموس این پژوهش به شمار می­روند. در این فرهنگ مار نه به عنوان بخشی از حیات جانوری بلکه به عنوان یک عنصر تأثیرگذار در روند زندگی انسانی مورد توجه مردمان کهگیلویه و بویراحمد قرار گرفته است که بخشی از این تفکر ریشه در دوران گذشته دارد و برخی دیگر ناشی از خصوصیات روحی و روانی ساکنان این خطه می­باشد که مار را به عنوان موجودی خطرناک، رازآلود و گاهی قابل احترام به شمار می­آورند. در این پژوهش در کنار بررسی پیمایشی گورنگاره­ها به عنوان بخشی از داده­های ملموس مرتبط با موضوع پژوهش، نگارنده از طریق مشاهده مشارکتی و گاه مصاحبه به گردآوری و تحلیل اطلاعات حاصل از این روش­ها پرداخته است.

کلیدواژه‌ها


-         انوری (1364)، دیوان انوری، به اهتمام: محمدتقی مدرس­رضوی، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
-         بهار، مهرداد (1376)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: نشر آگه
-         بهار، مهرداد (1384)، از اسطوره تا تاریخ، ویراسته: ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: نشر چشمه
-         پاکبازکتج، داود (1396)، بلادشاپور در دوران اسلامی، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی تهران
-         تاواراتانی، ناهوکو. (١٣٨٦). سمبولهای جاودان در ادبیات فارسی و ژاپنی. چاپ ٢، تهران: بهجت
-         جلالی، غلامرضا (1378)، آشنایی با تاریخ ادیان ابراهیمی، مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایرانشهر ، نشر محمد
-         جمالیان­زاده، سید برزو ؛ رضایی­ دشت­ارژنه، محمود (1396)، درون­مایه ترانه­های برزگری در استان کهگیلویه و بویراحمد، دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال 5، شماره 16، صص: 87-65
-         دادگی، فرنبغ (1369)، بندهش، ترجمه مهرداد بهار، تهران: انتشارات توس
-         دارک، کن آر (1387)، مبانی نظری باستان­شناسی، ترجمه کامیار عبدی، چاپ دوم، تهران: انتشارات مرکز نشر دانشگاهی
-         دوبوکور، مونیک (1394)، رمزهای زنده­جان، ترجمه جلال ستاری، چاپ اول، تهران: نشر مرکز
-         دهخدا، علی­اکبر (1385)، فرهنگ متوسط دهخدا، زیرنظر: دکتر سیدجعفر شهیدی، به کوشش دکتر غلامرضا ستوده، دکتر ایرج مهرکی و اکرم سلطانی، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
-         دیگار، ژان پیر (1394)، انسان و حیوان ، مردم­شناسی انسان و حیوانات اهلی، ترجمه اصغر کریمی، تهران: نشر افکار
-         رایگانی، ابراهیم (1394)، بررسی اقتصاد  کشاورزی منطقه ارجان در دوره ساسانی  و سده­های نخست اسلامی براساس متون و داده­های باستان­شناسی، رساله­ی دکتری باستان­شناسی دانشگاه تربیت­مدرس، تهران: منتشر نشده
-        رایگانی، ابراهیم (1396)، باستان­شناسی مجموعه بافت تاریخی دهدشت، چاپ اول، تهران: انتشارات رازنهان
-         رضایی، یاسمن (1395)، واژه­ها و اصطلاحات مربوط به دام و دامداری در گویش لری باوی، نشریه زبان­ها و گویش­های ایرانی 6، صص: 196-185
-         رضویان، حسین ؛ جلیلی دوآب، مریم (1396)، بازتاب گویش لری در آثار حسین پناهی، دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال 5، شماره 18، صص: 27-1
-         رواسانی، شاپور (1371)، جامعه بزرگ شرق، چاپ اول، تهران: انتشارات شمع
-         سامی، علی (1389)، تمدن هخامنشی، جلد 1 و2، چاپ اول، تهران: انتشارات سمت
-         سپیدنامه، حسین (1390)، "شناسایی راههای اصلی ارتباطی کهگیلویه و بویراحمد با استانهای همجوار از قرن پنجم ه.ق تا پایان دوره قاجار (براساس بررسی و مطالعه پل­ها و کاروانسراها)"، پایان­نامه کارشناسی­ارشد دانشگاه هنر اصفهان، منتشر نشده.
-         شوالیه، ژان. (١٣٨٧)، فرهنگ نمادها: اساطیر، رؤیاها، رسوم، ایما و اشاره، اشکال و قوالب، چهره­ها، رنگ­ها، اعداد، جلد پنجم، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، تهران: جیحون
-         طاهری، صدرالدین (1394)، باژگونی مفهوم یک نماد (بررسی کهن­الگوی مار در ایران و سرزمین­های همجوار)، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دوره 20، شماره 3، صص: 34-25
-         طباطبایی، سیدحسین ؛ طباطبایی، سیدحسن (1393)، گردآوری و بررسی واژگان و اصطلاحات دامداری در گونه زبانی سطوه، دو فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال دوم، شماره 4، صص: 182-159.
-         فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1391)، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، چاپ چهارم، تهران: انتشارات مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی
-         علیزاده، عباس (1366)، بازتاب نقش جغرافیائی، زیست محیطی و اقتصادی در تحولات جنوب باختری ایران (از پیش از تاریخ تا اسلام)، نشریه اثر، شماره 21، صص: 42-29
-         گائوبه، هانیس (1359)، ارجان و کهگیلویه؛ از فتح عرب تا پایان دوره صفوی، ترجمه سعید فرهودی، تحشیه احمد اقتداری، تهران: انتشارات بنیاد آثار و مفاخر ملی
-         متکاف، پیتر (1392)، مبانی انسان­شناسی، ترجمه بنفشه عطرسایی، تهران: نشر ققنوس
-         مجیدزاده،  یوسف (1386)،  تاریخ و تمدن عیلام، تهران: انتشارات مرکز نشر دانشگاهی
-         مزارعیان، خداداد ؛ عزیزی، هجیر (1384)، پژوهش­های مردم­شناسی؛ طرح تکمیلی مردم­نگاری کهگیلویه، آرشیو اداره کل میراث­فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد، منتشر نشده
-         میرفخرایی، مهشید (1367)، روایت پهلوی ، متنی به فارسی میانه (پهلوی ساسانی)، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
-         وراوینی، سعدالدین (1387)، مرزبان­نامه، به کوشش خلیل خطیب­رهبر، چاپ 13، تهران: انتشارات مروی
-         هوک، ساموئل هنری (1369)، اساطیر خاورمیانه، ترجمه علی­اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور، تهران: انتشارات روشنگران
-         هینتس،  والتر (1371)، دنیای گمشده عیلام، ترجمه فیروز فیروزنیا، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران
-         Cooper, J. C., )1968(, Illustrated Encyclopedia of Traditional Symbols, London:Thames and Hudson Publication
-         Descola, Pilippe ; Palsson, Gisli, (1996), Nature and Society; Anthropological Perspectives, London and New York: Routledge Publication
-         Stien, S. Aurel, (1940), Old Routes of Western Iran, London