جایگاه اجتماعی ـ سیاسی کدخدا در نظام ایلی: مطالعه‌ی موردی ایل بویراحمد از 1320 تا 1323 هجری شمسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

هیئت علمی دانشگاه یاسوج

چکیده

کدخدا در نظام ایلی، از جایگاه اجتماعی - سیاسی بالایی برخوردار بوده است. آنها، به عنوان روسای طوایف مستقل، از نظر سلسله مراتب اجتماعی- در ساختار و نظام اجتماعی ایل- دومین دسته از سران و حاکمان محلی پس از خوانین محسوب می‌شدند. با وجود این تقسیم‌بندی سنتی، برخی کدخدایان در ایل بویراحمد، قدرتی بالاتر از بعضی خوانین منطقه داشتند و در برکشیدن و پایین آوردن خوانین، نقش اصلی را بازی می­کردند. این پژوهش، نشان می‌دهد که برخی کدخدایان مقتدر و مشهور بویراحمد- در بویراحمدعلیا و سفلی- از همان سال 1320 (آغاز سقوط رضاشاه)، زمام امور را در دست گرفته و در اداره‌‌ی امور اجتماعی و سیاسی حوزه‌ی استحفاظی خود به رتق و فتق امور پرداخته­اند. یورش به مقر حکومت نظامی در «شهرک تل‌خسرو» و اخراج دولتیان و همچنین برکشیدن یک خان‌زاده‌ی نوجوان و انتخاب او به «خانی»، از جمله اقدامات اولیه کدخدایان بویراحمد در پی سقوط رضاشاه بود. با ورود خان‌زادگان تبعیدی به منطقه، تقسیم­بندی سنتی بویراحمد علیا و سفلی به شیوه‌ی مرسوم پیشین رواج یافت. با این حال، کدخدایان مشهور طوایف، نقش برجسته‌ی اجتماعی - سیاسی خود را در حضور خوانین مقتدر، بی‌واهمه نشان دادند و در تثبیت قدرت خود و طایفه‌ی خویش، آشکارا عمل کردند. این مقاله، به شیوه‌ی‌ توصیفی- تحلیلی و بر مبنای روش تحقیق تاریخی، تدوین گردیده و جایگاه جمعی از نخبگان سنتی بویراحمد، یعنی کدخدایان را در نظام ایلی، از سال 1320 تا 1323 (عزل رضاشاه تا مرگ وی) - در سه سال نخست پادشاهی محمدرضا‌شاه - بررسی، تبیین و تحلیل نموده است.
واژه‌های کلیدی: رضاشاه، کدخدایان، خوانین، بویراحمد علیا، بویراحمد سفلی، قشقایی.

کلیدواژه‌ها


- باتامور، تی. بی (1370)، جامعه‌شناسی، ترجمه‌ی سید‌حسن منصور و سید‌حسن حسین کلجاهی، تهران‌: امیرکبیر، چاپ چهارم.
- باور، محمود (1324)، کهگیلویه و ایلات آن، بی‌جا: شرکت سهامی چاپ.
- بیات، کاوه (1389)، نبرد سمیرم، تهران: انتشارات خجسته.
- تقوی، مصطفی (1377)، تاریخ سیاسی کهگیلویه، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر و موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- توسلی، غلامعباس (1384)، نظریه‌های جامعه‌شناسی، تهران : انتشارات سمت، چاپ یازدهم.
- حسینی منشی، محمد میرک (1385)، ریاض الفردوس خانی، به کوشش ایرج افشار و فرشته صرافان، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- خورموجی، محمدجعفربن محمدعلی (‌1380)، نزهت الاخبار، تصحیح و تحقیق علی آل داود، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- دومورینی، ژ (1375)‌، عشایر فارس، ترجمه‌ی جلال‌الدین رفیع‌فر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- رزمجویی، محمدکرم (1378)، نبرد گجستان، تهران: انتشارات کارنک.
- روشه، گی (1366)، تغییرات اجتماعی، ترجمه‌ی منصور وثوقی، تهران: نشر نی.
- ______  (1376)، جامعه‌شناسی تالکوت پارسونز، ترجمه‌ی عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: موسسه‌ فرهنگی تبیان.
- سیاهپور، کشواد (1388)، قیام عشایر جنوب 43 1341‌، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- صفی نژاد، جواد (1368)، عشایر مرکزی ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- __________ (‌1381)، تحلیل و تفسیر مجموعه اسناد روستایی و عشایری ایران، تهران: انتشارات آتیه، جلد دوم، چاپ دوم.
- ضرابی، منوچهر (1345)، طوایف کهگیلویه، فرهنگ ایران زمین، تهران: انتشارات افست.
- طاهری، عطا (1388)، کوچ کوچ، تهران: انتشارات سخن.
- غفاری، یعقوب (1374)، شناسنامه ایلات عشایر کهگیلویه و بویراحمد، تهران: انتشارات روایت.
- فسایی، میرزا حسن حسینی ( 1378)، فارسنامه ناصری، تصحیح رستگار فسایی، تهران: انتشارات امیرکبیر، جلد دوم.
- گرمرودی، میرزا فتاح‌خان (1370)، سفرنامه ممسنی، به کوشش فتح‌الدین فتاحی، تهران: انتشارات مستوفی.
- گیدنز، آنتونی (1387)، جامعه‌شناسی، ترجمه‌ی منوچهر صبوری، تهران : نی، چاپ بیست و سوم.
- لنسکی، گرهارد و جین لنسکی (1374)، سیر جوامع بشری، ترجمه‌ی ناصر موفقیان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
- هولتوس، شولتسه (1379)، سپیده‌دم در ایران، ترجمه‌ی مهرداد اهری، تهران: انتشارات نقش چلیپا.
- یوسفی، امرالله (1380)، قشقایی در گذر تاریخ، شیراز: انتشارات تخت جمشید.
-  Loeffler, Reinhold ( 1973), The National Integration of Boir Ahmad, (Iranian studies), vol.6.no2/3 , pp.127-135.
-  __________ (1989), Boir Ahmad I, The Tribe, Encyclopaedia Iranica,  IV, pp. 321-324.